Zginął zamordowany przez zbirów mówiących językiem polskim i przebranych w mundury Wojska Polskiego – tak o śmierci gen. bryg. Augusta Emila Fieldorfa „Nila” mówił płk Stanisław Dąbrowa-Kostka „Dzierżyński”, historyk Armii Krajowej. Słowa te padły w 2007 roku podczas uroczystości odsłonięcia popiersia generała w Krakowie. Legendarnego dowódcę zgładzono 24 lutego 1953 roku.

Popiersie generała w alei Wielkich Polaków w parku im. dr. Henryka Jordana poświęcił kapelan AK ks. Jerzy Pająk. O dowódcy Kedywu AK, zastępcy komendanta głównego AK i dowódcy organizacji NIE, powiedział: „Zasługuje on, by znaleźć się w panteonie najwybitniejszych Polaków. Zasługuje jako człowiek o nieposzlakowanej reputacji, mąż i ojciec kochającej się rodziny, uzdolniony żołnierz, świetny oficer, wspaniały dowódca i organizator”.

Od Strzelca do Brzeżan

Gen. bryg. August Emil Fieldorf „Nil” urodził się 20 marca 1895 roku w Krakowie. Jako 15-letni chłopak wstąpił do krakowskiego Związku Strzeleckiego. W 1912 roku został pełnoprawnym członkiem tej organizacji. Po ukończeniu prowadzonej przez nią szkoły podoficerskiej 6 sierpnia 1914 roku zgłosił się na ochotnika do I Brygady Legionów Polskich. Z legionistami wyruszył na front rosyjski. W 1916 roku awansował do stopnia sierżanta, a rok później skierowano go do szkoły oficerskiej. Fieldorf przebył z I Brygadą cały szlak bojowy, a za męstwo w walkach z Rosjanami w 1916 roku pod wsią Hulewicze odznaczono go Orderem Virtuti Militari.

W 1917 roku, po tzw. kryzysie przysięgowym, wcielono go do armii austriackiej. W II Brygadzie Strzelców Cesarskich walczył na froncie włoskim. W sierpniu 1918 roku wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej w Krakowie. Służył w oddziale dowodzonym przez ppor. Eugeniusza Wyrwińskiego „Koguta”. W listopadzie 1918 roku został żołnierzem Wojska Polskiego. Wcielono go do 5 Pułku Piechoty i w jego szeregach brał wraz z Ukraińcami udział w walkach o Przemyśl i Lwów. W marcu 1919 roku został przeniesiony do 1 Pułku Piechoty Legionów. W wojnie polsko-bolszewickiej dowodził kompanią i uczestniczył m.in. w wyzwalaniu Dyneburga oraz Żytomierza. Czterokrotnie został odznaczony Krzyżem Walecznych: za walki o Wilno, pod Dyneburgiem, Białymstokiem i Staworowem.

Po wojnie polsko-bolszewickiej pozostał w służbie czynnej. W 1922 roku por. Fieldorf został awansowany do stopnia kapitana. W 1928 roku awansowano go do stopnia majora i wyznaczono na stanowisko dowódcy batalionu w 1 Pułku Piechoty Legionów. W 1935 roku został dowódcą samodzielnego batalionu granicznego „Troki”, wchodzącego w skład Korpusu Ochrony Pogranicza „Wilno”. Od 1936 roku służył w randze podpułkownika.

Przed wybuchem II wojny światowej ppłk August Emil Fieldorf został dowódcą 51 Pułku Piechoty Strzelców Kresowych, który stacjonował w Brzeżanach (obecnie miasto w Ukrainie w obwodzie tarnopolskim). Tym oddziałem dowodził w czasie kampanii wrześniowej 1939 roku. W nocy z 8 na 9 września w bitwie pod Iłżą jego pułk poniósł ogromne straty – 70% żołnierzy zginęło lub zostało rannych. Ppłk Fieldorf musiał rozwiązać swój oddział wchodzący w skład 12 Tarnopolskiej Dywizji Piechoty.

Po rozwiązaniu 51 Pułku Piechoty Strzelców Kresowych ppłk Fieldorf usiłował przebić się do Lwowa, by wziąć udział w obronie tego miasta. Nie udało mu się to i ostatecznie przedarł się do Krakowa. Planował przedostanie się na Zachód, do tworzonej we Francji Armii Polskiej, jednak na granicy słowackiej zatrzymano go, a następnie internowano. Do Paryża udało mu się dotrzeć dopiero w lutym 1940 roku. Po ukończeniu kursu oficerów sztabowych 3 maja 1940 roku został awansowany do stopnia pułkownika. Miesiąc później (pod zmienionymi personaliami jako Emil Wielowieyski) z polecenia polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych otrzymał funkcję kuriera dyplomatycznego. Po upadku Francji 26 czerwca 1940 roku Fieldorf przypłynął do Liverpoolu i udał się do Londynu. 17 lipca 1940 roku wyruszył z Liverpoolu przez Kair, Palestynę, Syrię, Turcję, Jugosławię i Budapeszt do Polski. Jako pierwszy emisariusz Rządu i Naczelnego Wodza wysłany do Polski z Anglii dostarczył przesyłki do polskich placówek w Kairze i Budapeszcie. Do Warszawy dotarł 6 września 1940 roku i od razu przystąpił do walki w konspiracji. Jego doświadczenie wykorzystał komendant główny Związku Walki Zbrojnej gen. Stefan Grot-Rowecki.

Fałszywy Walenty Gdanicki

W działalności konspiracyjnej płk Fieldorf znany był jako „Lutyk”, „Sylwester”, „Maja”, „Waluś”, Weller” i „Nil”. Ostatecznie przyjął ten ostatni pseudonim, który wymyślił, lecąc nad Nilem okrężną drogą do Polski. Na co dzień natomiast posługiwał się dokumentami wystawionymi na Walentego Gdanickiego, z zawodu robotnika kolejowego.

W listopadzie 1942 roku w miejsce Związku Odwetu powołano nowy pion walki bieżącej Armii Krajowej – Kierownictwo Dywersji (Kedyw). Jego pierwszym komendantem został właśnie płk Fieldorf. Jego podwładni od początku 1943 roku do lutego 1944 roku przeprowadzili setki akcji dywersyjnych i sabotażowych. Między innymi w marcu 1943 roku odbili z rąk niemieckich Jana Bytnara „Rudego”, w czerwcu wykoleili pociąg wiozący niemieckich żołnierzy na front, a 1 lutego 1944 roku wykonali wyrok śmierci na szefie SS i Policji Franzu Kutscherze.

„Nil” stał na czele Kedywu do lipca 1944 roku, a następnie mianowano go zastępcą dowódcy AK. 28 września 1944 roku został awansowany przez Naczelnego Wodza gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego do stopnia generała brygady i otrzymał nominację na stanowisko naczelnego komendanta nowej organizacji konspiracyjnej Niepodległość o kryptonimie NIE. Fieldorfowi powierzono przygotowanie żołnierzy AK do działań w warunkach sowieckiej okupacji. 29 września 1944 roku gen. Sosnkowski odznaczył gen. „Nila” Złotym Krzyżem Orderu Virtuti Militari IV klasy z uzasadnieniem: „Za całokształt pracy konspiracyjnej na najbardziej eksponowanych kierowniczych stanowiskach i za wybitną postawę i gotowość podjęcia najcięższych zadań, którym zawsze podołał”. Po upadku powstania warszawskiego „Nilowi” udało się w grupie wielu cywilów wydostać ze stolicy. Akowcy maszerowali w kierunku Częstochowy, gdzie mieli ustanowić nową Kwaterę Główną polskiego podziemia. Przez kilka kolejnych miesięcy generał próbował w strefie sowieckiej założyć organizację NIE. Sieć komórek organizacji zakładał głównie w rejonach podwarszawskich: Podkowy Leśnej, Milanówka i Brwinowa.

Z Milanówka na Ural i przez Łódź do więzienia na Mokotowie

7 marca 1945 roku w domu Fieldorfa w Milanówku pojawiło się NKWD. Generał przed niespodziewaną wizytą zdążył wyrzucić przez okno część dolarów, które miał do dyspozycji na działalność konspiracyjną. Zwitek amerykańskich pieniędzy jednak znalazł agent. „Posiadanie obcej waluty, a już szczególnie dolarów, było w oczach Sowietów przestępstwem kryminalnym. Wobec tego mężczyznę automatycznie zaliczono do kategorii »spekulanci«”. – tak opisał zatrzymanie generała historyk Norman Davies w książce pt. „Powstanie ‘44”. Fieldorfa aresztowano i wysłano do obozu w Rembertowie. 25 marca 1945 roku wywieziono go do Rosji – został skazany na dwa i pół roku ciężkich robót. Tak jego dalsze losy w skrócie opisał Davies: „Odbył wyrok w kilku obozach na Uralu i w okręgu kazańskim. I w ten oto sposób przez wszystkie lata, podczas których Polskę przyłączono do obozu komunistycznego, nikt nie wiedział, co się stało z zastępcą dowódcy Armii Krajowej »Niedźwiadka«. O jego miejscu pobytu nie wiedziało NKWD ani jego towarzysze z Armii Krajowej, ani wreszcie Brytyjczycy, którzy go sami wysłali do Polski. Generał »Nil« po prostu wyparował”. Natomiast 5 maja 1945 roku NKWD aresztowało Janinę Fieldorf, żonę generała „Nila”.

Fieldorf – jako Walenty Gdanicki – powrócił do Polski w październiku 1947 roku. Najpierw przebywał w Białej Podlaskiej, a potem w Warszawie, Krakowie i wreszcie w Łodzi, gdzie mieszkały jego żona i córki. Żona namawiała go do wyjazdu za granicę, ale generał nie chciał już opuszczać kraju. Postanowił wykorzystać amnestię do ujawnienia się nowym władzom. Z powodu trudnych warunków bytowych chciał też wystąpić o przyznanie mu emerytury. Niestety jednak ruch ten okazał się fatalny w skutkach – w listopadzie 1950 roku „Nila” aresztowano i osadzono w więzieniu przy ulicy Rakowieckiej w Warszawie.

Kulisy pojmania gen. Fieldorfa opisał Norman Davies: „Schwytano go, ponieważ starając się o wpis do rejestru byłych oficerów, powierzył swoje prawdziwe dane osobowe dawnemu dowódcy dywizyjnemu z 1939 roku, generałowi Gustawowi Paszkiewiczowi. Nie mógł wiedzieć, że Paszkiewicz, pracownik Ministerstwa Leśnictwa, w latach 1944–1945 przeszedł na stronę komunistów i jako szef (od 1946 roku) Wojewódzkiego Komitetu Bezpieczeństwa w Białymstoku kierował akcjami wściekłych prześladowań wymierzonych przeciwko zbrojnemu podziemiu na Podlasiu. W rezultacie na ulicy Piotrkowskiej w Łodzi Fieldorfa wpakowano do samochodu, który popędził do Warszawy. Rozporządzenie o dalszym zatrzymaniu generała podpisała 21 listopada 1950 roku podpułkownik Helena Wolińska z Naczelnej Prokuratury Wojskowej”.

Dla Wolińskiej pretekstem do podjęcia tej decyzji był art. 86 § 2 Kodeksu karnego Wojska Polskiego: „Kto usiłuje przemocą zmienić ustrój Państwa Polskiego, podlega karze więzienia na czas nie krótszy od lat pięciu lub karze śmierci”. „Lista nieuzasadnionych oskarżeń to najbardziej haniebne i kłamliwe dokumenty, jakie tylko można sobie wyobrazić. Nikt nie byłby w stanie udowodnić, że Fieldorf używał siły przeciwko komukolwiek, z wyjątkiem hitlerowców” – podkreślił Davies.

Przesłuchania i tajny proces

W okresie między grudniem 1950 roku a lipcem 1951 roku odbyły się 24 długie przesłuchania „Nila”. Większość z nich przeprowadzono w więzieniu na Mokotowie. Ostatnie prowadził wiceprokurator Generalnej Prokuratury Beniamin Wajsblech. „Generał ani razu nie uległ tym, którzy go torturowali i kusili pochlebstwami. Po ostatnim przesłuchaniu […] Fieldorf oświadczył, że nie jest winny żadnemu z zarzucanych mu czynów” – napisał Norman Davies.

Tajny proces, a w zasadzie farsa procesu przeciwko generałowi odbyła się 16 kwietnia 1952 roku. Po ośmiu godzinach rozprawy, pomimo tego, że „Nil” nie przyznał się do winy, Sąd Wojewódzki dla m.st. Warszawy skazał go na karę śmierci przez powieszenie. Skazanego na zawsze pozbawiono też wszystkich praw publicznych i odznaczeń oraz zarządzono konfiskatę mienia. Komisji sędziowskiej przewodniczyła Maria Gurowska, a obrońcą Fieldorfa był Jerzy Mering – oboje zostali wyznaczeni przez służby bezpieczeństwa. Wiceprokurator Wajsblech zażądał kary śmierci na podstawie artykułu 1 dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 roku „o karach dla hitlerowsko-faszystowskich zbrodniarzy”. Wyrok niższej instancji podtrzymał jesienią Sąd Najwyższy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Rada Państwa odrzuciła prośbę żony i córek o ułaskawienie. 24 lutego 1953 roku o godzinie 15.00 w więzieniu Warszawa-Mokotów przy ulicy Rakowieckiej generał został powieszony niczym pospolity przestępca. Ciało „Nila” spoczęło w nieznanym miejscu. Jego szczątki do dziś nie zostały odnalezione. Symboliczny grób generała znajduje się na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.

Proces rewizyjny i przywrócenie pamięci o bohaterze

Cztery lata później rozpoczął się proces rewizyjny. Główny świadek Władysław Liniarski „Mścisław” odwołał zeznania obciążające oskarżonego, oświadczając, że zostały wymuszone. 4 lipca 1957 roku Sąd Najwyższy uchylił oba wyroki wydane na Fieldorfa i nakazał Sądowi Wojewódzkiemu dla m.st. Warszawy ponowne rozpatrzenie sprawy. 4 lipca 1958 roku Prokuratura Generalna umorzyła śledztwo z powodu braku dowodów winy.
Fieldorf został zrehabilitowany dopiero w 1989 roku. 7 marca decyzją prokuratora generalnego PRL Józefa Żyty zmieniono formułę, której w 1958 roku użyto jako uzasadnienia umorzenia sprawy przeciwko generałowi. Stwierdzono jednoznacznie, że „August Emil Fieldorf nie popełnił zarzucanego mu czynu”. Zmiana ta – jak podkreślił Davies – miała dalekosiężne konsekwencje. „1 września 1989 roku na ulicy Piotrkowskiej w Łodzi, w miejscu, gdzie w 1950 roku aresztowano »Nila«, wmurowano tablicę pamiątkową. Następną odsłonił 11 listopada 1989 roku prezydent Krakowa – umieszczono ją na ścianie domu przy ulicy Lubicz 32”. Można na niej odczytać: „W tym domu urodził się 20 III 1895 gen. bryg. August Emil Fieldorf »Nil«. Uczestnik walk Legionów, wojen 1920 i 1939, organizator i szef Kedywu K.G. Armii Krajowej. Skazany niewinnie, stracony 24 II 1953, zrehabilitowany 1989”.

W Krakowie, rodzinnym mieście gen. Fieldorfa, odsłonięto również dwie inne tablice: w 1988 roku w kościele Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny przy ulicy Loretańskiej, a 20 lat później na budynku przy ulicy Topolowej 22, dla upamiętnienia miejsca, w którym uczył się „Nil” w latach 1901–1905. Ponadto w stolicy Małopolski gen. August Emil Fieldorf „Nil” jest patronem Muzeum Armii Krajowej, Jednostki Wojskowej Nil, ulicy na osiedlu Krowodrza Górka i m.in. Zespołu Szkół Mechanicznych nr 4.

Pierwszy w Polsce pomnik gen. „Nila” odsłonięto w krakowskim Parku im. dr. Henryka Jordana w 89. rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości. Rzeźbę wykonał Wojciech Siek