Konferencja „Sprawność fizyczna żołnierzy w warunkach potrzeb środowiska działania Sił Zbrojnych RP w XXI wieku” miała na celu poszerzenie wiedzy i wymianę doświadczeń na ten temat. Sformułowaliśmy również wnioski, które posłużą do opracowania nowych testów i norm sprawności fizycznej dla żołnierzy Sił Zbrojnych RP – wystąpienie generała brygady Franciszka Kochanowskiego, szefa Zarządu Szkolenia – P-7 Sztabu Generalnego Wojska Polskiego.
W celu właściwego rozumienia problematyki sprawności fizycznej żołnierzy i jej umiejscowienia w systemie szkolenia Sił Zbrojnych przyjęliśmy następujący aparat pojęciowy.
Zdolność operacyjna - rozumiana jako potencjalna sprawność, możliwość podmiotu wynikająca z jego cech i właściwości, pozwalająca na podjęcie działań zmierzających do osiągnięcia pożądanych efektów. Komponentem zdolności operacyjnej są m.in. zasoby osobowe oraz szkoleniowe (decyzja nr 56/Org.P5 Ministra Obrony Narodowej z dnia 24 grudnia 2013 r. w sprawie Organizatorów Systemów Funkcjonalnych SZ RP).
Spośród wielu definicji sprawności fizycznej, w dalszych rozważaniach będziemy posługiwać się definicją profesora Romana Trześniowskiego.
Sprawność fizyczna – to gotowość człowieka do podejmowania i rozwiązywania trudnych zadań ruchowych w różnych sytuacjach życiowych wymagających siły, szybkości, zręczności, gibkości, zwinności i wytrzymałości jak również pewnych nabytych i ukształtowanych umiejętności i nawyków ruchowych opartych o odpowiednie uzdolnienia ruchowe i stan zdrowia.
Sprawność fizyczna jest właściwością bardzo złożoną. Zależy od płci, wieku, stanu zdrowia, uzdolnień i umiejętności ruchowych, budowy ciała, sprawności aparatu ruchu, wydolności narządów, poziomu rozwoju zdolności motorycznych, trybu życia, siły woli, motywacji, stanu psychicznego itp. Od jej poziomu w dużym stopniu zależy wartość i wydajność służby żołnierzy.
Norma sprawności fizycznej – to przedział wyników określający poziom sprawności fizycznej.
Szkolenie bojowe – to zasadniczy dział szkolenia wojsk. Stanowi planową działalność szkoleniową w zakresie wybranych przedmiotów, prowadzoną w pododdziałach i szkolnictwie wojskowym w celu przygotowania żołnierzy do wykonywania indywidualnych i zespołowych zadań na polu walki lub w operacji. Zakres przedmiotowy szkolenia bojowego pododdziałów określają programy szkolenia.
Siły Zbrojne RP są podstawowym elementem systemu obronnego państwa, przeznaczonym do skutecznej realizacji polityki bezpieczeństwa i obronnej. Zadania Sił Zbrojnych RP wynikają z:
1) Konstytucji RP (art. 26 - Siły Zbrojne służą ochronie niepodległości RP i niepodzielności jej terytorium oraz zapewnieniu bezpieczeństwa i nienaruszalności jej granic);
2) Ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.1967 Nr 44 poz. 220 z późn. zm.);
3) Strategii Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2022.
Przedstawione misje są zasadniczym utrzymaniem istniejących oraz wyznacznikiem kierunków rozwoju i doskonalenia Sił Zbrojnych oraz pozyskiwania nowych zdolności Sił Zbrojnych RP.
Sprawność znacząco wpływa na system szkolenia i osiąganie zaprezentowanych zasadniczych zdolności operacyjnych Sił Zbrojnych RP oraz jest częścią kultury organizacyjnej tego Systemu. Szkolenie spaja żołnierzy SZ RP tworząc z nich zgrane zespoły ludzkie ukierunkowane na wykonanie zadań w różnych uwarunkowaniach czasu pokoju, kryzysu i wojny - na wszystkich szczeblach dowodzenia w SZRP.
A zatem częścią każdej zdolności bojowej, operacyjnie jest żołnierz odpowiednio przygotowany do działania pod względem merytorycznym i fizycznym.
Podstawą formalno-prawną jest Program Rozwoju Sił Zbrojnych na lata 2013–2022.
Jednym z istotnych zagadnień obecnie realizowanej transformacji ilościowo-jakościowej SZ RP, obejmującej profesjonalizację i modernizację techniczną ,jest określenie wymagań wobec personelu sił zbrojnych i modernizacji sprzętu wojskowego.
Z oceny jednostek wojskowych w latach 2010-2013 wynika, że przygotowanie personelu sił zbrojnych, w tym fizyczne, do działania w zróżnicowanych warunkach – zgodnie z możliwościami sprzętu wojskowego - stanowi o potencjale sił zbrojnych, ich zdolnościach operacyjnych do realizacji konstytucyjnych misji i zadań określonych w dokumentach strategicznych dotyczących bezpieczeństwa i obronności państwa.
A zatem istnieje potrzeba właściwego przygotowania merytorycznego i fizycznego żołnierzy SZ RP do realizacji zadań – tych znanych i tych, które mogą pojawić się niebawem w związku z dynamicznymi zmianami środowiska działania sił zbrojnych.
W obecnie obowiązującym programie oceny jednostek organizacyjnych resortu obrony narodowej w obszarach pokojowego funkcjonowania oraz przygotowania do działania zgodnie z przeznaczeniem, w dziale II – System Szkolenia, w przedmiocie nr 8 – Wyszkolenie Fizyczne, określono parametry prowadzenia kontroli sprawności fizycznej żołnierzy.
W tym kontekście należy, w miarę potrzeb, aktualizować wymagania wobec żołnierzy SZRP również w zakresie ich sprawności fizycznej oraz inwestować w rozwój intelektualny i fizyczny.
Swoistego znaczenia nabiera problematyka oceny sprawności fizycznej żołnierzy, która m.in. znajduje się w kompetencjach szefa Zarządu Szkolenia – P7 SG WP, jako organizatora systemu funkcjonalnego szkolenia SZRP. Jednym z wielu obowiązków wykonywanych przez Zarząd Szkolenia – P7 jest opracowywanie projektów dokumentów normatywnych w obszarze systemu funkcjonalnego szkolenia, w tym także wychowania fizycznego w silach zbrojnych, determinowanych misją i zadaniami sił zbrojnych oraz wnioskami z doświadczeń (Lessons Learned):
- ze szkolenia sił zbrojnych w ośrodkach szkolenia, na poligonach;
- z udziału PKW/PJW w operacjach poza granicami kraju,
a także określanie celów i mierników oraz ich wartości.
Pragnę podkreślić, że wojskowy system wychowania fizycznego jest składową ogólnopaństwowego systemu wychowania fizycznego, który stanowi kontynuację szkolno-akademickiego wychowania fizycznego.
Nowelizując dokumenty normatywne z tego obszaru, analizujemy szczegółowo kierunki zmian w cywilnym systemie szkolenia z wychowania fizycznego w Polsce oraz w Siłach Zbrojnych państw – członków.
W warunkach Sił Zbrojnych RP wychowanie fizyczne jest realizowane w ramach podsystemów: kształcenia zawodowego, szkolenia dowództw i sztabów, szkolenia wojsk oraz zabezpieczenia procesu szkolenia będących składowymi systemu funkcjonalnego szkolenia Sił Zbrojnych RP.
Głównym zadaniem wychowania fizycznego w WP jest przygotowanie fizyczne żołnierzy do działań indywidualnych i zespołowych w każdych warunkach wynikających ze specyfiki i przebiegu służby wojskowej. W jego skład wchodzą: szkolenie programowe, sport powszechny i wyczynowy, szkolenie instruktorsko-metodyczne oraz sprawdziany.
Cały proces szkolenia fizycznego żołnierzy SZRP ukierunkowany jest na osiągnięcie pożądanego z punktu widzenia misji i zadań SZ RP, profilu psychofizycznego profesjonalnego żołnierza.
Zasadnicze dokumenty stanowiące podstawę formalną-prawną szkolenia wychowania fizycznego w SZRP.
- Ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz. U. z 2010 r., Nr 127, poz. 857).
- Ustawa z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych (Dz. U. z 2010 r., Nr 90, poz. 593 z późn. zm.).
- Regulamin kultury fizycznej Sił Zbrojnych RP (Sygn. 842/2011).
- Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 12 lutego 2010 r.
w sprawie przeprowadzenia sprawdzianu sprawności fizycznej żołnierzy zawodowych (Dz. U. Nr 27, poz. 138 z późn. zm.). - Decyzja Nr 277/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 14 września 2012 r.
w sprawie funkcjonowania sportu w Siłach Zbrojnych RP (Dz. Urz. MON z dnia 14 września 2012 r., poz. 358). - Decyzja Nr 469/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 16 października 2008 r.
w sprawie wprowadzenia jednolitych struktur organizacyjnych kultury fizycznej
w resorcie obrony narodowej (Dz. Urz. MON Nr 19 poz. 256 z późn. zm.).
„Regulamin Kultury Fizycznej Sił Zbrojnych RP” definiuje podstawowe pojęcia kultury fizycznej w wojsku, formułuje cele, zadania oraz sposoby i środki ich realizacji w SZ RP. W szczególności jednak reguluje sprawy związane z organizacją i metodyką prowadzenia zajęć z wychowania fizycznego. Ponadto jest zbiorem ustaleń w obszarach współdziałania kadr wychowania fizycznego i sportu ze specjalistami wojskowej służby zdrowia dla optymalizacji efektów działalności w sferze wychowania fizycznego.
Pomiar i ocena sprawności fizycznej żołnierzy Sił Zbrojnych RP od wielu lat są przedmiotem analiz i dyskusji. Ich odzwierciedlenie odnajdujemy w opiniach, dostępnej literaturze. Trafnie dobrane testy oraz prawidłowa interpretacja ich wyników pozwalają dobrać odpowiednie treści szkoleniowe do doskonalenia sprawności fizycznej żołnierzy - pod kątem osiągnięcia zaplanowanej zdolności operacyjnej.
Systematycznie prowadzone pomiary pozwalają uchwycić tendencje zmian w poziomie sprawności fizycznej nie tylko pojedynczego żołnierza, ale również zespołów w stosunku do których wymagania są ukierunkowane na wykonanie zadań i zróżnicowane w związku z przynależnością do RSZ, RW, a także ze względu na zajmowane stanowisko służbowe oraz grupę wiekową.
W okresie ostatnich 10 lat wymagania dotyczące sprawności fizycznej żołnierzy SZ RP były wielokrotnie modyfikowane. Obecne testy sprawności fizycznej określone są w Rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej z dnia 12 lutego 2010 r. w sprawie przeprowadzenia sprawdzianu sprawności fizycznej żołnierzy zawodowych.
W dokumencie tym zróżnicowano testy i normy dla żołnierzy płci męskiej i żeńskiej.
Na przykład żołnierze – mężczyźni zdają cztery konkurencje wybierane spośród siedmiu:
1) marszobieg na dystansie 3000 m lub pływanie ciągłe przez 12 min.;
2) podciąganie na drążku lub uginanie ramion w podporze leżąc przodem;
3) Skłony tułowia w ciągu 2 min.;
4) Bieg wahadłowy 10x10m lub bieg po kopercie.
Natomiast żołnierze – kobiety również zdają cztery konkurencje. Jednakże kobiety mają wybór ćwiczeń tylko w pomiarze wytrzymałości – pływaniem ciągłym przez 12 min. i marszobiegiem, gdzie mają do pokonania dystans o 2000 m krótszy niż mężczyźni. Pozostałe ćwiczenia zdają obligatoryjnie.
Sposób oceny sprawności fizycznej żołnierza zawodowego. Ocenę ustala się na podstawie średniej arytmetycznej z ocen z czterech ćwiczeń, uzyskanych przez żołnierza zawodowego podczas sprawdzianu sprawności fizycznej.
Warunkiem otrzymania oceny pozytywnej ze sprawdzianu sprawności fizycznej jest uzyskanie przez żołnierza zawodowego co najmniej trzech ocen pozytywnych ze zdawanych ćwiczeń, bez względu na to czy posiada kategorię „Zdolny”czykategorię „Zdolny z ograniczeniami”.
Aktualnie obowiązujące wybrane testy i normy sprawności fizycznej. Różnica w wymaganiach pod względem sprawności fizycznej w odniesieniu do mężczyzn i kobiet występuje:
1) w marszobiegu, gdzie mężczyźni mają do pokonania dystans 3000 m, natomiast kobiety 1000 m
2) oraz w normach sprawdzianu.
Żołnierz-mężczyzna, zajmujący stanowisko dowódcy, w wieku do 25 lat musi przebiec 3000 m w czasie 12 minut i 10 sekund, natomiast żołnierz-kobieta, zajmująca to samo stanowiska i będąca w tym samym wieku musi przebiec 1000 m w czasie 4 minut. W innej konkurencji, uginanie i prostowanie ramion w podporze leżąc przodem na ławeczce, różnica w normach dla mężczyzn i kobiet wynosi około 40 proc.
Na przestrzeni ostatnich 20 lat poziom sprawności fizycznej żołnierzy wojska polskiego był zróżnicowany. Wpływ na tę sytuację miało wiele czynników.
Najwyższą ocenę średnią ze sprawdzianu uzyskali pięćdziesięciolatkowie: w grupie VIII (powyżej 55 lat) – 4,47 oraz w grupie VII (51 – 55 lat) - 4,40, a najniższą żołnierze najmłodsi: w grupie I (do 25 lat) – 4,10 oraz w grupie II (31 – 35 lat) – 4,14.
Średnia ocena sprawności fizycznej żołnierzy-kobiet w tym okresie kształtowała sie na poziomie oceny 4,50 i w stosunku do roku 2012 wzrosła o 0,11 oceny.
Wśród testowanych umiejętności motorycznych najwyżej ocenioną u mężczyzn była siła mięśni brzucha – 4,56 (93,4 % ocen pozytywnych), natomiast najsłabiej wytrzymałość lokomocyjna sprawdzana biegiem na dystansie 3000 m – 3,65 (69,7 % ocen pozytywnych), uginanie i prostowanie ramion na ławeczce – 3,80 (86,3 % ocen pozytywnych). Wśród żołnierzy-kobiet, najlepiej ukształtowaną zdolnością była szybkość i zwinność sprawdzana ćwiczeniem „bieg zygzakiem” – 4,70, natomiast najsłabszą siła mięśni ramion sprawdzana ugięciami ramion
w podporze leżąc przodem – 4,11.
Negatywnym zjawiskiem zaobserwowanym podczas realizacji sprawdzianu była zwiększająca się liczba zwolnień lekarskich. W bieżącym roku wyniosła ona 17,1 % stanu osobowego Sił Zbrojnych (w 2012 roku 12,1 %). Powodem takiego stanu rzeczy jest prawdopodobnie duża łatwość uzyskania zwolnienia lekarskiego przez żołnierzy z zajęć wychowania fizycznego i sprawdzianów sprawności fizycznej.
Z analizy realizacji sprawdzianów sprawności fizycznej prowadzanych w resorcie obrony narodowej wynikają następujące wnioski:
a) w zakresie kształtowania podstaw formalno-prawnych:
- obecne uregulowania prawne dopuszczają możliwość nieprzystępowania do sprawdzianu sprawności fizycznej przez kilka kolejnych lat;
- system oceny sprawności fizycznej umożliwia żołnierzom rezygnację z ćwiczeń wymagających długotrwałego treningu fizycznego.
b) w zakresie kształtowania kryteriów i norm oraz oceny sprawności fizycznej żołnierzy:
- brak minimalnych wymagań zaliczenia poszczególnych ćwiczeń sprawdzianu;
- system oceny w skali od 2 do 5 ogranicza możliwości sprawdzenia maksymalnych możliwości wysiłkowych żołnierzy.
c) w zakresie kształtowania świadomości i czynników motywujących żołnierza:
- brak czynnika motywacyjnego;
- niska świadomość dbałości o sprawność fizyczną i zdrowie.
Mając na uwadze rodzaj wykonywanych zadań, każdy żołnierz (bez względu na płeć) musi spełniać określone wymagania.
Na przykład, żołnierz wojsk lądowych na stanowisku działonowego, dźwiga naboje ważące do 23 kg. Ekwipunek indywidualny (na który składa się kamizelka ochronna, hełm, broń, amunicja, plecak i jego zawartość obejmująca min. żywność), który każdy żołnierz podczas zadań bojowych nosi na sobie ciężar od 30 nawet do 50 kilogramów a odczuwalna waga wzrasta z każdym przebytym kilometrem.
Dotychczas nie opracowano broni, amunicji, wyposażenia indywidualnego czy też innego wyposażenia i sprzętu wojskowego, które byłyby zróżnicowane ze względu na płeć. Dlatego też, nadal otwarte pozostaje pytanie, w jaki sposób optymalnie określić wymagania sprawnościowe stawiane żołnierzom, kiedy kobiety i mężczyźni zajmują takie same stanowiska służbowe, wykonują te same zadania.
Wnioski ze szkolenia Sił Zbrojnych RP oraz udziału w PKW/PJW w operacjach poza granicami kraju wskazują, że żołnierz wykonując zadania bojowe musi być sprawny szczególnie w aspekcie siły mięśniowej i wytrzymałości. W zależności od sytuacji może być zmuszony do pokonywania dużych odległości pod znacznym obciążeniem (do kilkudziesięciu kg), a także wykonywać prace inżynieryjne. Tego rodzaju sytuacje wymagają od żołnierzy sprawności fizycznej, która umożliwi im precyzyjne i skuteczne eliminowanie zagrożeń. Odpowiednie wyszkolenie (w tym sprawność fizyczna) może zadecydować wówczas o przeżyciu żołnierza lub jego kolegów podczas wykonywania zadań.
komentarze