Uderzenia na kolejowe transporty, ataki na posterunki graniczne, egzekucje oprawców z niemieckiego aparatu bezpieczeństwa – już w pierwszych miesiącach okupacji dywersja stała się ważną bronią polskiego podziemia. Punktem zwrotnym było jednak powołanie Kedywu, przez który przewinęło się kilka tysięcy w większości doskonale wyszkolonych żołnierzy.
W 1943 roku Armia Krajowa zainicjowała akcję „Główki”. Celem była likwidacja najbardziej bezwzględnych przedstawicieli niemieckiego aparatu terroru. Na szczycie listy znalazł się Franz Kutschera, dowódca SS i Policji na dystrykt warszawski. Problem w tym, że konspiratorzy nie wiedzieli nawet, jak wygląda.
O terminie rozpoczęcia tej operacji zadecydował przypadek. Pewnego dnia kpt. Aleksander Kunicki „Rayski”, szef oddziału dywersyjnego „Agat”, podczas obserwacji siedziby SS zobaczył, jak nieznany mu człowiek w skórzanym płaszczu wsiada do służbowego opla. Szofer powiózł go ledwie na sąsiednią ulicę, jak się wkrótce okazało, do służbowego mieszkania. Kiedy tajemniczy mężczyzna wysiadał z auta, „Rayskiemu” mignęły generalskie dystynkcje na jego mundurze. Kolejne miesiące upłynęły akowcom na potwierdzaniu tożsamości Niemca, a potem na drobiazgowych przygotowaniach do zamachu. Wreszcie 1 lutego 1944 roku tuż przed kwaterą SS auto Kutschery zostało zasypane gradem kul. Człowiek zwany katem Warszawy padł martwy. Wśród Niemców wściekłość mieszała się z ledwie skrywanym uznaniem. „Koronkowa robota” – stwierdził w raporcie Wilhelm Koppe, wyższy dowódca SS i Policji w Generalnym Gubernatorstwie. Tak właśnie działał Kedyw.
Chłopcy od „Nila”
Pod tym skrótem kryje się Kierownictwo Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej, które zostało powołane jesienią 1942 roku. Powstało z połączenia Związku Odwetu i Wachlarza. Obydwie organizacje zajmowały się działalnością dywersyjną i miały na swoim koncie liczne sukcesy. Dowództwo zbrojnego podziemia uznało jednak, że ten rodzaj walki należy uporządkować i nadać mu jeszcze większe niż dotychczas znaczenie. Na czele Kedywu stanął płk Emil Fieldorf „Nil”, który razem z najbliższymi współpracownikami miał zająć się planowaniem dużych akcji i koordynowaniem działalności organizacji w poszczególnych okręgach AK. Do tego dochodziły szkolenie dowódców zespołów i patroli dywersyjnych, nadzór nad produkcją oraz dystrybucją środków walki, analizy i studia nad metodami dywersji. A wszystko po to, by Niemców nieustannie nękać, podgryzać ich armię, dezorganizować aparat terroru, słowem: stać się dla okupantów sennym koszmarem. „Szwaba nie należy szczypać, lecz bić pięścią w mordę” – powiedział kiedyś kpt. Jan Piwnik „Ponury”, który kierował dywersją w okręgu radomsko-kieleckim i w tych prostych słowach zawierała się cała istota tego, czym Kedyw miał być.
Ale oczywiście owo „bicie w mordę” nie miało nic wspólnego z pospolitą bijatyką, podczas której emocje biorą górę nad rozsądkiem. Walką zajmowali się bowiem wytrawni fachowcy. W szeregach Kedywu, a wcześniej Związku Odwetu i Wachlarza, służyło liczne grono cichociemnych – członków elitarnych oddziałów, którzy po przeszkoleniu w Wielkiej Brytanii zostali przerzuceni do okupowanej Polski. Już na miejscu przygotowywali do działalności odwetowej kolejnych członków konspiracji. W Kedywie sporą grupę stanowili też harcerze z Szarych Szeregów – odważni i pomysłowi. Kadry więc były nieliche. Efekty też.
Szturmowcy pod Arsenałem
Kwadrans przed trzecią w nocy seria potężnych eksplozji rozerwała tory kolejowe w siedmiu różnych miejscach wokół Warszawy. Niebawem z szyn wypadły dwa parowozy, dwa wagony kolejowe i jeden osobowy. Eksplozje na długich kilkanaście godzin wyhamowały też ruch pociągów z niemieckimi dostawami na front wschodni. W precyzyjnie zaplanowane poczynania Niemców wkradł się chaos. Taki był efekt operacji „Wieniec” przeprowadzonej z 7 na 8 października 1942 roku. Polskie oddziały dywersyjne podobne akcje powtarzały w kolejnych miesiącach. W akcji „Odwet kolejowy” w powietrze wyleciały tory, most i pociągi w okolicach Dęblina, Łukowa i Białej Podlaskiej, w akcji „Jula” zaś eksplozja materiałów wybuchowych zerwała most akurat w momencie, gdy przejeżdżał przez niego wypełniony zaopatrzeniem skład.
Pomiędzy sierpniem 1943 a lutym 1944 roku żołnierze Kedywu przeprowadzili z kolei kilkanaście uderzeń na posterunki graniczne pomiędzy Generalnym Gubernatorstwem a terenami Rzeczypospolitej włączonymi do III Rzeszy. Akcja „Taśma” przyniosła Niemcom znaczące straty, ale też wywołała efekt psychologiczny. Okupanci dostali kolejny sygnał: „strzeżcie się, bo nie znacie dnia ani godziny”.
Atak na ciężarówkę z więźniami na planie filmu Akcja pod Arsenałem w reżyserii Jana Łomnickiego (1977). Fot. Wikipedia
Oddziały dywersyjne uderzały też w miastach. Zanim od kul akowców zginął Kutschera, do miana legendy urosła akcja pod Arsenałem. W marcu 1943 roku szturmowcy Szarych Szeregów odbili z transportu grupę więźniów przewożonych z siedziby Gestapo na Pawiak. Wolność odzyskał wówczas harcmistrz Jan Bytnar „Rudy”. Operacja nosiła kryptonim „Meksyk II”. Niemniej głośna okazała się akcja „Góral” z sierpnia 1943 roku. Wówczas to oddział podziemia w sercu Warszawy przejął furgonetkę należącą do Banku Emisyjnego, która przewoziła 106 mln zł obowiązujących w Generalnym Gubernatorstwie. Pieniądze pomogły w finansowaniu konspiracyjnej działalności.
Podziemie potrafiło wreszcie ugodzić poza granicami okupowanej Polski. W lutym 1943 roku członkowie podlegającego Kedywowi specjalnego oddziału Zagra-Lin przeprowadzili zamach bombowy na peronie kolejki miejskiej S-Bahn w samym sercu Berlina. Kilka miesięcy później podobne akcje zostały przeprowadzone na dworcach we Wrocławiu i ponownie w stolicy III Rzeszy. W tym wypadku ofiarami byli przede wszystkim urlopowani żołnierze Wehrmachtu. Żołnierze Zagra-Linu wysadzili też w powietrze kilka transportów wojskowego sprzętu i amunicji na Łotwie oraz Litwie.
Lista dokonań Kedywu i działających przed nim organizacji dywersyjnych jest długa. Na kolejne akcje okupanci reagowali z furią. Nierzadko kończyło się to egzekucjami więźniów i cywilów. Ale walka trwała, Niemcy zaś mieli coraz bardziej dojmujące poczucie, że niebezpieczeństwo może się na nich czaić dosłownie za każdym rogiem.
Z bronią w ręku
autor zdjęć: NAC, Wikipedia, MWP
komentarze