17 stycznia 1945 roku przyjęto za datę wyzwolenia Warszawy, mimo iż cztery miesiące wcześniej jej prawobrzeżna część była już wolna od Niemców. Praga została wyzwolona 15 września 1944 roku po ciężkich, pięciodniowych walkach przez 125 korpus armijny działający w składzie 1 DP im. T. Kościuszki, 76 DP i 175 DP. Podczas tych walk 1 DP poniosła straty w wysokości 1792 żołnierzy i oficerów, w tym 310 zabitych i zaginionych oraz 1482 rannych. Podczas próby pomocy powstańcom warszawskim przez utworzenie przyczółków na lewym brzegu Wisły 1 Armia WP straciła następne trzy tysiące żołnierzy.

Od połowy września Praga była wolna od Niemców. Dla jej mieszkańców zaczęło się normalne życie, a dla NKWD i UB rozpoczęła „normalna” praca. Obydwie instytucje zajęły na Pradze kilkanaście obiektów pełniących funkcje posterunków i więzień, gdzie kierowano pojmanych żołnierzy wroga, czyli Armii Krajowej. Działania te koordynował zastępca dowódcy 1 Frontu Białoruskiego, gen. Iwan Sierow. Ciekawostką jest fakt, że dowódca tego Frontu, marszałek Żukow, pisząc swoje „Wspomnienia i refleksje”, ani razu nie wymienił nazwiska Sierowa. W Rembertowie powstał obóz specjalny NKWD, gdzie przetrzymywano około 2500 żołnierzy AK, „zrównanych w prawach” z Niemcami. Zrównanie to nastąpiło 31 sierpnia, kiedy Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego wydał dekret „O wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną oraz dla zdrajców Narodu Polskiego”. Do końca okresu stalinizmu walczący o niepodległość Polacy byli skazywani i mordowani na podstawie tego właśnie przepisu prawa. Z tego powodu wydaje się uzasadnione ujmowanie wyrazu wyzwolenie w cudzysłów.

Po upadku powstania Warszawa miała być twierdzą – Festung Warschau. Twierdzy miała bronić Dywizja Forteczna Warschau. Na zachód od Warszawy Niemcy mieli jeszcze trzy dywizje. W styczniu 1945 roku załoga Warszawy liczyła zaledwie cztery bataliony o nieznacznej wartości bojowej oraz kilka oddziałów artylerii i saperów. Te cztery bataliony składały się w części z żołnierzy, którzy ogłuchli na froncie, a w części z ludzi mających ciężkie choroby żołądkowe. To istotnie ułatwiało organizację żywienia – dla całego stanu osobowego wprowadzono jednakową dietę.

Trzy i pół miesiąca po kapitulacji Warszawskiego Korpusu Armii Krajowej, która miała nastąpiła 3 października 1944 roku, prawie na oczach i w zasięgu ognia jednostek 1. Frontu Białoruskiego na wschodnim brzegu Wisły, rozpoczęła się operacja warszawska. Jej celem było wyzwolenie miasta, a raczej morza ruin, które z niego pozostało. W tej operacji trwającej od 14 do 17 stycznia 1945 r. brały udział 1 Armia WP oraz 47 i 61 Armia 1 Frontu Białoruskiego. Była ona częścią operacji wiślańsko-odrzańskiej rozpoczętej przez Armię Czerwoną 12 stycznia 1945 r. Obydwie armie sowieckie, 61 – działająca z przyczółka warecko-magnuszewskiego, oraz 47 nacierająca od strony Modlina, uderzyły w kierunku Błonia, oskrzydlając Warszawę z północnego i południowego zachodu. Utworzyły tzw. kocioł warszawski, w którym znalazła się 9 Armia niemiecka. W efekcie, jej dowódca wydał rozkaz wycofania wojsk z pozycji nadwiślańskich w celu zorganizowania linii oporu nad dolną Bzurą, Rawką i środkową Pilicą. Na Warszawę bezpośrednio uderzała 1 Armia WP, pod dowództwem gen. Stanisława Popławskiego.

Rankiem 17 stycznia 1, 3 i 4 Dywizja Piechoty rozpoczęły natarcie od południowego wschodu w kierunku przedmieść Warszawy. Tego samego dnia 2 DP, po przeprawie w okolicach Jabłonny na Kępę Kiełpińską, skierowała się na północne krańce stolicy. 6 DP i 1 BK przekroczyły Wisłę i uderzyły na Warszawę odpowiednio z Pragi, ze wschodu i od południa.

Dowództwo spodziewało się krwawych i zaciętych walk. Szacowano, że samo tylko zdobycie stolicy może trwać około dwóch tygodni, tymczasem trwało kilka godzin. Przed atakującymi żołnierzami 1 Armii WP znajdowały się jedynie niemieckie siły osłonowe. Do poważniejszych starć z nieprzyjacielem dochodziło sporadycznie. Walczono m.in. w rejonie Lasku Bielańskiego, Dworca Głównego oraz na skrzyżowaniu Alei Jerozolimskich i Nowego Światu.

Miejscem intensywnego, choć krótkiego boju, była Cytadela, zdobyta przez siły 2 DP. Pod mury doszła jako pierwsza 2 kompania 1 batalionu 6 pułku piechoty dowodzona przez por. Anatola Szawarę. Przyszła ona od strony Wisły. Zwiadowcy ustalili, że pod murem Cytadeli Niemcy mają tam przejście bronione przez bunkier. Do walki por. Szawara wyznaczył dwie grupy szturmowe. Pierwsza grupa (dwa plutony) zaatakowała zachodnią stronę Cytadeli, gdzie znajdowało się wejście. Druga grupa (jeden pluton) zaatakowała przejście od strony Wisły. Wywiązała się zaciekła walka z dobrze umocnionymi Niemcami. Załoga Cytadeli składała się z 250 żołnierzy z 224 fortecznego batalionu karabinów maszynowych wspartych działami polowymi z Dywizji Fortecznej „Warszawa”. Gdy Niemcy skupili się na obronie głównego wejścia, atakowanego przez pierwszą grupę szturmową, druga grupa zlikwidowała nożami Niemców strzegących przejścia od strony Wisły i wdarła się do Cytadeli. Bunkier został zniszczony przez ogień 45 mm działa przeciwpancernego. Wybuch paniki wśród obrońców wykorzystali atakujący. Po wysadzeniu bramy przez saperów pierwsza grupa bojowa, wsparta przez nadchodzące kompanie 1 i 2 batalionu, opanowała obiekt. Obrońcy skapitulowali. Straty przeciwnika – poległo 23 Niemców, zaś reszta dostała się do niewoli. Polacy mieli 4 zabitych i 5 rannych.

Około godz. 15.00 ruiny Warszawy oczyszczono z nieprzyjaciela. Straty 1 Armii WP w opanowaniu stolicy to 275 poległych, zaginionych i rannych, z tego ok. 50 poległych w walce i 60 zabitych przez miny. Długa i wyczerpująca była za to walka z minami. Trzech pierwszych polskich saperów zginęło w wybuchu na placu Inwalidów. Ogółem w Warszawie saperzy zdjęli ponad 85 tys. min oraz 280 wielkich ładunków-pułapek.

17 stycznia 1945 roku przyjęto za datę wyzwolenia Warszawy, mimo iż cztery miesiące wcześniej jej prawobrzeżna część była wolna od Niemców. Wyzwolenie Warszawy zostało również wykorzystane w sferze symboliki. Pomimo stosunkowo krótkich walk o polską stolicę, 70 radzieckim i 12 polskim związkom taktycznym nadano zaszczytny tytuł „warszawskich”. A dekretem z 9 czerwca 1945 roku Prezydium Rady Najwyższej Związku Radzieckiego ustanowiło medal „Za Wyzwolenie Warszawy”. Odznaczono nim 628 tys. sowieckich i polskich żołnierzy. Z kolei dekretem z dnia 21 listopada 1945 roku Rada Ministrów RP ustanowiła Medal za Warszawę 1939-1945, którym odznaczono ok. 135 tys. osób. Nadawanie medalu zakończono 8 maja 1999 roku.

Wspomniany wyżej gen. Iwan Sierow nie próżnował. Otrzymał od Stalina zadanie aresztowania przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. Jak sam wspominał, „po wyzwoleniu Warszawy (...) Stalin osobiście dwukrotnie dzwonił z żądaniem jak najszybszego ich pojmania". Już 19 stycznia 1945 r. pisał w meldunku do Ławrientija Berii: „W celu zaprowadzenia należytego porządku w Warszawie wykonaliśmy, co następuje:
1. zorganizowaliśmy grupy operacyjno-czekistowskie mające za zadanie filtrację wszystkich mieszkańców zamierzających przedostać się na Pragę;
2. pracują grupy operacyjne, złożone z pracowników Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego Polski i naszych czekistów, mających na celu ujawnienie i zatrzymanie kierownictwa Komendy Głównej „AK", „NSZ" i podziemnych partii politycznych;
3. w celu zabezpieczenia przeprowadzanych akcji operacyjnych został w Warszawie rozmieszczony i przystąpił do pracy 2. Pułk Pograniczny NKWD i 2 bataliony 38. Pułku Pogranicznego NKWD".
Podobnie jak w XIX wieku, „Porządek zapanował w Warszawie”. Ten meldunek pokazuje faktyczny wymiar wyzwolenia stolicy. I chyba nie wymaga komentarza.

Dwa dni po zakończeniu walk, 19 stycznia, na ulicach wymarłej stolicy wydzielone jednostki 1 Armii WP uczestniczyły na ul. Marszałkowskiej w defiladzie, którą osłaniał z powietrza 1 pułk lotnictwa myśliwskiego „Warszawa”.

Obserwujący to wydarzenie Jeremi Przybora opisał następująco: „Upiorne wyzwolenie trupa miasta i upiorna defilada na jego cmentarzysku (...), ta defilada zwycięskich oddziałów maszerujących między dwoma milczącymi szpalerami widm. Wyległy one, niczym niema publiczność, na trybuny zwalisk i ruin, wzdłuż trasy przemarszu żołnierzy warszawskiej operacji. Widma chłopców i dziewcząt z AK, wmieszane w tłumy mieszkańców, którzy byli wraz z bojownikami Warszawy jej obliczem i duszą, uśmiechem, rozpaczą i strachem. (...) parada wyzwolicieli, którzy już nikogo nie wyzwolili"…