Z każdą dekadą powiększa się grono aktorów, którzy wcielali się w postać Józefa Piłsudskiego. W filmie „Piłsudski” rolę marszałka zagrał Borys Szyc. Piłsudski Szyca nie jest spiżowym bohaterem z sumiastym wąsem i nastroszonymi brwiami, jakim jest przedstawiany na pomnikach. Reżyser w filmie pokazał Piłsudskiego jako człowieka z krwi i kości, uparcie podnoszącego się po przegranych starciach. Człowieka walki i czynu.

Postać Marszałka Piłsudskiego coraz częściej pojawia się na ekranach kin i telewizorów. Od filmów „Śmierć Prezydenta” (1977) i „Zamach stanu” (1981), poprzez „Polonia Restituta” (1981) z pamiętną rolą Janusza Zakrzeńskiego, do serialu „Marszałek Piłsudski” (2001) z Mariuszem Bonaszewskim i Zbigniewem Zapasiewiczem oraz spektaklu Teatru Telewizji „Marszałek” (2017) o kulisach niedoszłej wojny prewencyjnej przeciwko III Rzeszy. Telewizja Polska ma ponadto w zanadrzu serial „Ziuk. Młody Piłsudski”, który wejdzie na ekrany w grudniu 2019 roku. Kilka dni temu miał swoją premierę „Piłsudski” Michała Rosy z Borysem Szycem w roli tytułowej.

Film opowiada o kilku epizodach z życia późniejszego Naczelnika Państwa, mających miejsce w latach 1901-14 oraz w 1918 roku. Trzeba oddać scenarzyście zasługę trzymania się faktów. W filmie biograficznym nie można dowolnie kreować ich oraz rzeczywistości, a jedynie przypomnieć i pokazać. Oczywiście nie beznamiętnie. W „Piłsudskim” aż kipi od emocji. Jest to jednocześnie film z najmniejszą liczbą bezimiennych statystów. Każda przypomniana postać tamtych wydarzeń, nawet jeśli nie wypowiada żadnej kwestii, pokazana jest w danym miejscu i czasie i bierze udział w filmie. Wizerunki bohaterów zostały wiernie odwzorowane przez charakteryzatorów na podstawie archiwalnych zdjęć i przekazów. Udana charakteryzacja jest jedną z większych zalet tego filmu. Jedynym fikcyjnym bohaterem jest niejaki Szczucki, który najpierw, w 1901 roku, jest totalnie przeciwny działaniom Piłsudskiego, lecz w sierpniu 1914 roku stoi karnie w mundurze strzeleckim w szeregu kompanii kadrowej.

Burzenie stereotypów

W tym obrazie, opowiadającym o początkach walki zbrojnej o niepodległość Polski, zostały naruszone pewne stereotypy myślowe dotyczące pojęcia „Polak”, „lewica” czy „Żyd”. Przykładowo, obecnie popularna jest jakaś dziwna zbitka „Polak-katolik”, ograniczająca to pojęcie do narodowości polskiej i wyznania rzymsko-katolickiego. Jest to chyba ostatnia pozostałość po wysiłkach carskiej administracji, która rozpoznawała narodowość po wyznaniu wpisywanym do rosyjskich paszportów. W filmie pokazano cały konglomerat bojowców PPS-u, uważających się za Polaków: od polskiego Tatara, Aleksandra Sulkiewicza, wyznania mahometańskiego (dzisiaj powiedzielibyśmy – muzułmanina), przez wilniuka Aleksandra Prystora, który sprawniej posługiwał się językiem rosyjskim niż polskim, następnie urodzonego na Podolu Walerego Sławka, aż po zasymilowanego Żyda, Józefa Kwiatka (według policyjnych dokumentów – „płockiego mieszczanina, Żyda polskiej narodowości, wyznania judejskiego”). Sam Piłsudski był wtedy ewangelikiem. Zmienił wyznanie, aby mógł poślubić ukochaną kobietę, będącą po rozwodzie Marię Juszkiewiczową.

Z kolei „lewicę” pokazano na przykładzie członków Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej podczas demonstracji 13 listopada 1904 roku na placu Grzybowskim w Warszawie. Przygotowanie do akcji, czyli zbiórkę i uzbrojenie bojowców przeprowadzono w stojącym przy placu kościele pw. Wszystkich Świętych. Broń przed mszą przyniosły w przepastnych torbach członkinie OB PPS, tzw. dromaderki. Uzbrojeni lewicowi bojowcy po zakończeniu mszy i odśpiewaniu „Warszawianki 1831 roku” wychodzą na plac do zgromadzonego tłumu i po rozwinięciu czerwonego sztandaru rozpoczynają pochód.

Należy dodać, że tym pierwszym – po powstaniu styczniowym – starciem zbrojnym z carską policją dowodził „Żyd polskiej narodowości, wyznania judejskiego”, Józef Kwiatek. Podczas kręcenia ujęć, reżyser umieścił kamerę w tłumie demonstrantów. Widz odnosi wrażenie uczestniczenia w tym wydarzeniu.

Smaczki i cytaty

Swoistego smaczku dodała filmowi scena treningu strzeleckiego, podczas którego muzułmanin Sulkiewicz szkoli „Polaków-katolików” w posługiwaniu się bronią. Inną sceną, która zapada w pamięć jest rozmowa Piłsudskiego ze Sławkiem w knajpie przed akcją pod Bezdanami. Piłsudski, ustawiając na stole cztery kieliszki kolejno w szereg, wymienia nazwiska czterech uczestników akcji, którzy, jak się okaże w przyszłości, zostaną premierami polskiego rządu. Scena nawiązuje wprost do płonących kieliszków w „Popiele i diamencie” Wajdy. U Rosy kieliszki nie płoną. Ich „właściciele” jeszcze żyją.

W filmie aż roi się od cytatów. Usłyszymy m.in. słynną opinię Piłsudskiego o Polakach jako narodzie i ludziach. Pokazana zostanie również obojętność społeczeństwa Kielecczyzny na wejście 1 Kompanii Kadrowej i bezsilne przekleństwo por. Kasprzyckiego, które weszło później do nieoficjalnej wersji czwartej zwrotki „Marsza I Brygady”.

Bezdany

Scena napadu na wagon pocztowy na stacji kolejowej w Bezdanach została nakręcona jednym kilkuminutowym ujęciem. Celem tej akcji było zdobycie pieniędzy na sformowanie przyszłego polskiego wojska w zaborze austriackim. Podczas jej kręcenia zaznaczono najważniejszy chyba moment w przygotowaniach do walki o niepodległość. Piłsudski nie mając żadnej bomby krzyczy do załogi wagonu pocztowego: „Otwori, a nie, to bombu budu brosał!”. Zagranie va banque Piłsudskiego odniosło skutek. Gdyby nie udało się otworzyć tego wagonu, historia mogłaby potoczyć się inaczej.
„Piłsudski” i mit Marszałka

Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że reżyser chciał odbrązowić jedną z najbardziej zmitologizowanych postaci polskiej historii XX wieku. Jak już kiedyś pisałem, demitologizacja narodowej przeszłości nie jest szkodliwa pod jednym warunkiem – przed demitologizacją ta przeszłość musi być zmitologizowana w świadomości społecznej, najlepiej za pomocą filmu. W tym przypadku mit Piłsudskiego jest jednym z najmocniejszych mitów kształtujących naszą tożsamość narodową. Został skonstruowany w latach 20. i 30. XX wieku. Powojenna propaganda władców PRL ukierunkowana na jego zniszczenie zakończyła się porażką. W latach 80. XX wieku mit Piłsudskiego odżył. Prawdziwego mitu nie można podważyć.

Jak można zauważyć, Rosa nie buduje wizerunku Piłsudskiego ze spiżu. W filmie pokazał Piłsudskiego jako człowieka z krwi i kości, uparcie podnoszącego się po przegranych starciach, czasem jednak wątpiącego w sens pracy niepodległościowej. Człowieka walki i czynu. Mężczyznę, mającego chwile słabości, rozdartego pomiędzy dwiema kobietami swojego życia. Sprytnego konspiratora, który nie zawaha się dyskretnie zaszantażować oponenta (Stanisława Jędrzejewskiego), w celu uzyskania jego poparcia dla idei utworzenia Organizacji Bojowej i przejścia do etapu walki zbrojnej z caratem. Osobiście wątpię, by ten wizerunek Piłsudskiego-człowieka zaszkodził legendzie i mitowi Piłsudskiego-Wodza Narodu. Sądzę, że nawet go wzmocni i przybliży następnym pokoleniom.