Formacje i jednostki terytorialne istnieją w państwach skandynawskich oraz nadbałtyckich.

W latach czterdziestych XX wieku w Szwecji, Danii i Norwegii utworzono ochotnicze formacje wojskowe, które miały wspierać siły zbrojne. Finlandia postawiła na armię o charakterze milicyjnym z powodu ograniczeń dla jej systemu obronnego, które zawierał traktat pokojowy podpisany w Paryżu w 1947 roku. Dlatego dopiero przed kilku laty, po uznaniu przez rząd w Helsinkach niektórych jego zapisów za nieaktualne, zaczęto tworzyć ochotniczą formację terytorialną. Wcześniej takie struktury powstały w trzech państwach nadbałtyckich: na Litwie, Łotwie i w Estonii, po rozpadzie Związku Sowieckiego, chociaż w niektórych z nich tradycje formacji obrony terytorialnej (OT) sięgają okresu międzywojennego.

Struktury terytorialne

We wszystkich siedmiu państwach, które utrzymują OT, jej struktury organizacyjne odpowiadają podziałowi administracyjnemu i wojskowemu kraju. W Szwecji, gdzie Hemvärnet – nationella skyddsstyrkorna, czyli Straż Wewnętrzna – Narodowe Siły Bezpieczeństwa, istnieją od 29 maja 1940 roku, są to cztery okręgi wojskowe, każdy obejmuje kilka regionów administracyjnych.

W sąsiedniej Norwegii, gdzie formacja Heimevernet powstała 6 grudnia 1946 roku, sytuacja jest bardziej skomplikowana, bo wyróżnia się tam trzy odrębne komponenty: lądowy, morski i powietrzny. Po ostatniej reorganizacji, od 1 sierpnia 2009 roku siły lądowe, czyli Landheimevernet, są podzielone między 11 dystryktów (do 1 sierpnia 2005 roku było ich 18). Dystrykty, którymi dowodzą oficerowie w stopniu pułkownika lub podpułkownika, tworzą cztery regiony, a w nich samych wyodrębniono mniejsze struktury, zwykle odpowiadające gminie. Komponent morski, czyli Sjøheimevernet, od 1 sierpnia 2008 roku składa się z dowództwa i dwóch grup terytorialnych – południowej i północnej. Komponent lotniczy natomiast, czyli Luftheimevernet, jest podzielony na sekcje i obszary oraz powiązany z bazami lotniczymi.

W Danii Hjemmeværnet powstała 1 kwietnia 1949 roku, ale pierwsze inicjatywy powołania tej służby pojawiły się tuż po wojnie. Jej dowództwo ma charakter cywilno-wojskowy i kierują nią i generał, i polityk będący zwykle członkiem parlamentu. W duńskiej OT, traktowanej jako czwarty rodzaj sił zbrojnych, istnieje aż pięć podstruktur. Najważniejszą częścią jest lądowa obrona terytorialna, Hærhjemmeværne. Obecnie w Danii są trzy regiony obrony totalnej, którymi dowodzą zawodowi oficerowie w stopniu pułkownika. W ich skład wchodzi 11 dystryktów, którymi dowodzą majorowie. Komponent morski, Marinehjemmeværnet, jest rozdzielony między dwa okręgi, wschodni i zachodni, z niewielką wydzieloną strukturą na Bornholmie. Oprócz tego są komponenty lotniczy (Flyverhjemmeværnet), policyjny (Politihjemmeværnet) oraz infrastrukturalny (Virksomhedshjemmeværnet), który składa się z cywilów.

W Finlandii jednostki obrony lokalnej (Maakuntajoukot) powstały w 2007 roku. Mogą do nich wstępować ochotniczo rezerwiści, którzy podpiszą kontrakt. Ich szkoleniem zajmuje się Narodowe Stowarzyszenie Szkolenia Obronnego (Maanpuolustuskoulutusyhdistys). Terytorium Finlandii jest podzielone na cztery prowincje wojskowe, w których wyodrębniono dystrykty. W każdym z nich utworzono jednostki obrony lokalnej.

Po przeciwnej stronie Bałtyku, w Estonii, ochotnicza formacja Estońska Liga Obronna (Eesti Kaitseliit) powstała 4 września 1991 roku, a w kwietniu następnego roku została włączona do ministerstwa obrony. Obecnie jest zorganizowana w 15 oddziałów regionalnych. Po atakach hakerskich na systemy informatyczne Estonii w kwietniu 2007 roku powstała z kolei Cybernetyczna Liga Obronna.

W sąsiedniej Łotwie jest Gwardia Narodowa (Zemessardze), która powstała 23 sierpnia 1991 roku. Jej organizacja terytorialna jest oparta na trzech regionach. Również w 1991 roku Litwa utworzyła ochotniczą formację Narodowe Ochotnicze Siły Obrony (Krašto apsaugos savanorių pajėgos). Do reorganizacji w 2000 roku była to Narodowa Ochotnicza Służba Obrony (Savanoriškoji krašto apsaugos tarnyba). Struktura organizacyjna tych sił jest powiązana okręgami wojskowymi.

Pododdziały lekkie

W jednostkach lądowych obrony terytorialnej w krajach skandynawskich i nadbałtyckich najwyższym szczeblem jest batalion, a niekiedy tylko kompania. Przy czym nie mają one jednolitej wewnętrznej struktury organizacyjnej, która jest uzależniona od rejonu działań. Obecnie w Szwecji większość z 40 istniejących batalionów Hemvärnet ma po trzy, cztery kompanie, a tylko kilka liczy ich od pięciu do siedmiu. Do tego wiele batalionów ma mniejsze pododdziały specjalistyczne, np. inżynieryjne czy logistyczne. Ciekawostką jest duża liczba orkiestr wojskowych. Niektóre z batalionów mają ich nawet dwie (ogółem jest ich 32 z ponad 1500 członkami). W Szwecji nie wyodrębniono morskiej i lotniczej OT, stąd w batalionach są grupy lotnicze mające awionetki. Niektóre dysponują pododdziałami amfibijnymi z szybkimi łodziami.

Organizację batalionową wprowadzono też na Łotwie. Dominują jednostki piechoty, ale są też bataliony artylerii, przeciwlotnicze, inżynieryjne czy obrony przed bronią masowego rażenia. Litwa ma sześć oddziałów terytorialnych Narodowych Ochotniczych Sił Obrony o zróżnicowanej strukturze. 8 Oddział Terytorialny w Wilnie składa się z dowództwa, kompanii służb, kompanii CIMIC oraz siedmiu kompanii piechoty. 1 Oddział Terytorialny w Olicie, oprócz dowództwa i kompanii służb, ma dziewięć kompanii piechoty. Odtworzony w 2011 roku 6 Oddział Terytorialny w Szawlach z kolei ma osiem kompanii piechoty rozmieszczonych w różnych miejscowościach. Jego personel składa się z 760 ochotników oraz 70 zawodowych wojskowych i pracowników wojska. Pozostałe trzy oddziały są w Kownie, Kłajpedzie i Poniewieżu. Przy czym, wziąwszy pod uwagę zadania stawiane przed tą formacją, przypomina ona bardziej polskie Narodowe Siły Rezerwowe niż typową obronę terytorialną.

W duńskiej Hærhjemmeværne podstawą jest kompania, jedna lub więcej na gminę. Organizację kompanijną dla sił lokalnych przyjęto też w Finlandii. Na mniejsze jednostki, których personel bardzo dobrze zna teren działania i lokalne społeczności, postawiono w Norwegii. Uważa się, że dzięki takiemu rozwiązaniu łatwiej prowadzić działania sabotażowe i partyzanckie, a także organizować zasadzki na żołnierzy wroga. W każdym dystrykcie istnieje jednak jednostka szybkiego reagowania. Cztery takie jednostki ma również komponent morski.

Jednostka szybkiego reagowania jest odpowiednikiem wzmocnionej kompanii i składa się z mieszanki specjalistycznych pododdziałów, m.in. plutonu rozpoznawczego, strzelców wyborowych, chemicznego i żandarmerii wojskowej, ale też zespołu nurków, inspekcyjnego czy brzegowych punktów obserwacyjnych.

Kwestia wyposażenia

Rodzaj uzbrojenia żołnierzy tych formacji zależy od zasobności państwa. Zdarza się, że siły OT korzystają z uzbrojenia, które nie jest już używane w wojskach operacyjnych. Dysponują głównie bronią lekką: karabinami szturmowymi i snajperskimi, pistoletami maszynowymi, granatnikami przeciwpancernymi oraz różnego kalibru karabinami maszynowymi. Dużą wagę przykłada się do środków łączności. Komponenty lotnicze mają lekkie samoloty, a morskie – lekkie jednostki pływające. W niektórych państwach jednostkom OT przydzielono niewielkie ilości systemów przeciwlotniczych i pojazdów opancerzonych. Za to powszechnie są używane samochody terenowo-osobowe i dostawcze, a także ciężarówki i motocykle.

Kwestia cięższego uzbrojenia jest zwykle powiązana z koncepcją użycia wojsk OT. Dlatego zdarza się, że mają one moździerze i wyrzutnie przeciwpancernych pocisków kierowanych. Innym powodem, dla którego unika się wyposażania OT w ciężkie uzbrojenie, jest sprawa szkolenia. Im bardziej skomplikowany sprzęt, tym jest ono kosztowniejsze i wymaga więcej czasu. Jednym zaś z założeń obrony terytorialnej jest to, że szkolenie jej żołnierzy musi być ograniczone czasowo, tak aby w jak najmniejszym stopniu komplikowało im to życie zawodowe.