Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie od samego początku jest jednym z najważniejszych symboli Polski. Stanowi on świadectwo poświęcenia obrońców ojczyzny w walce o wolność i niepodległość. I choć w tym roku mija już 100 lat od jego odsłonięcia, nie każdy zdaje sobie sprawę, że jest on również jednym z najbardziej zmieniających się miejsc pamięci w Polsce.

Podczas jednego z pierwszych spotkań związanych z powstaniem Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie – 22 maja 1925 roku w Ministerstwie Spraw Wojskowych – ówczesny minister, gen. dyw. Władysław Sikorski, chcąc zadośćuczynić niezadowolonej części społeczeństwa z wyboru arkad Pałacu Saskiego na miejsce mauzoleum narodowego, przekonywał, że zarówno grobowiec, jak i miejsce jego usytuowania uważa za prowizoryczne do czasu, gdy Polska zdobędzie się na potężniejszy wyraz hołdu. Okazało się – co przewidywał – że to prowizorium może trwać długo. Lokalizacja nie uległa zmianie, natomiast miejsce i koncepcja architektoniczna już tak.

Pierwsze aktualizacje, których dokonano w zatwierdzonym już projekcie Grobu Nieznanego Żołnierza, zostały wprowadzone jeszcze przed jego odsłonięciem. Dotyczyły napisu na płycie nagrobnej. W lipcu 1925 roku Biuro Historyczne Ministerstwa Spraw Wojskowych podało do ogólnej wiadomości, że będzie on brzmiał: „Nieznanemu Żołnierzowi Polskiemu poległemu za Ojczyznę”. Cztery dni przed uroczystościami związanymi ze złożeniem ciała nieznanego obrońcy ojczyzny pod arkadami Pałacu Saskiego, 28 października 1925 roku, zmieniła się koncepcja napisu, ponieważ chciano podkreślić, że będzie to prawdziwy grób, a nie jedno z ponad 20 miejsc – które wówczas powstały na terytorium Polski – poświęconych nieznanemu obrońcy ojczyzny.

Od 2 listopada 1925 roku

Kiedy 2 listopada 1925 roku uroczyście odsłonięto pomnik, można było pierwszy raz przekonać się, jak urzeczywistniła się koncepcja artystyczna autora projektu, Stanisława Ostrowskiego. Podstawa grobu to trzy środkowe arkady kolumnady Pałacu Saskiego. Ta przestrzeń stanowiła mauzoleum ze znajdującym się pośrodku grobowcem. Trumnę ze szczątkami żołnierza przykrywała płyta z szarego piaskowca z wyrytą inskrypcją: „Tu leży Żołnierz Polski poległy za Ojczyznę”. Nad płytą, na sklepieniu znajdował się fresk przedstawiający wieniec laurowy przewiązany dekoracyjnie wstążkami. U wezgłowia płyty umieszczono utrzymany w stylu klasycznym znicz, który tworzyły czarne postaci smukłych aniołów z rękoma złożonymi na piersiach. Ich krzyżujące się złote skrzydła stanowiły wspornik dla półkolistej czaszy mieszczącej płomień znicza. Po zmroku środkowa część arkad promieniała światłem płomienia, które dodatkowo odbijało się w lustrzanej czerni polerowanej posadzki grobowca. Boczne części oświetlały zawieszone u sklepienia lampy.

Na ścianach czterech filarów otaczających płytę grobowca umieszczono cztery granitowe tablice z wyrytymi nazwami i datami pól bitewnych. Ograniczono się na nich tylko do dwóch okresów historycznych: lat 1914–1918 oraz 1918–1920. Działania takie uzasadniano koniecznością zachowania czytelności tablic i związanymi z tym ograniczeniami w wielkości liter. Zakulisowo dochodziło jednak do wielu sporów zarówno w gremiach politycznych, jak i środowiskach kombatanckich. Ostatecznie umieszczone na tablicach nazwy i daty zostały dobrane tak, że zabrakło na nich wielu ważnych, zwycięskich bitew związanych z marszałkiem Józefem Piłsudskim.

U podnóża każdej z płyt znajdował się znicz zbliżony kształtem do znicza głównego, lecz nieznacznie mniejszy. Każdy z nich ustawiono na kwadratowej kamiennej płycie. W rocznice bitew, których nazwy widniały na tablicach, znicze zapalano.

Wolne przestrzenie od strony Ogrodu Saskiego zamknięto ażurowymi kratami, na których umieszczono dwa najwyższe odznaczenia: po lewej stronie Krzyż Kawalerski Orderu Wojskowego Virtuti Militari i po prawej Krzyż Walecznych, pośrodku – srebrnego orła w złotej koronie na tarczy amazonek.

Centralną część oddzielały od pozostałych proste granitowe słupki zakończone kulami i połączone żeliwnymi prętami. Ściany kończące arkady po obu stronach zdobione były płaskorzeźbami typu panopliowego. Po lewej stronie z elementami walk powstańczych w postaci sztandarów ponad lufami dział i kul armatnich. Oś główną płaskorzeźby wyznaczały dwa orły z rozpostartymi skrzydłami. Większy wsparty na lufach armatnich i mniejszy u szczytu łuku arkady. Całość płaskorzeźby okalały stylizowane skrzydła husarskie. Po prawej stronie panoplia reprezentowały symbole bojów formacji wojskowych z okresu walk o niepodległość, w takim samym układzie kompozycyjnym. Głowice sztandarów otrzymały jednak bardziej zróżnicowane kształty, a orzeł w centralnym punkcie miał bardziej rozpostarte skrzydła.

Na elewacji od frontu GNŻ na dwóch środkowych filarach umieszczono płaskorzeźby przedstawiające miecze otoczone stylizowanymi, podobnie jak w panopliach, skrzydłami husarskimi. Dwa kolejne filary stanowiły tło dla wysokich marmurowych bloków podtrzymujących klasycystyczne urny wykonane z brązu i bogato zdobione. Zawierały one ryciny przedstawiające korowód odzianych w długie szaty kobiecych postaci, które trzymały w dłoniach opuszczone pochodnie żałobne. Górna linia urn była na wysokości łączenia łuków arkad, co doskonale komponowało się architektonicznie z kolumnadą pałacu. W czasie świąt państwowych w urnach tych zapalano gazowy ogień.

Całość tworzyła formę interesującą pod względem artystycznym i harmonizowała z bryłą Pałacu Saskiego.

Po 29 grudnia 1944 roku

Grób w niezmienionej formule przetrwał okres międzywojenny i część II wojny światowej – aż do 1944 roku, kiedy to w grudniu podzielił los lewobrzeżnej Warszawy. Pałac Saski wraz z kolumnadą 29 grudnia 1944 roku Niemcy wysadzili w powietrze. Według świadków, nie runęła jednak cała kolumnada. Dwie środkowe kolumny nad Grobem Nieznanego Żołnierza pozostały. Hitlerowcy wysadzili je dopiero następnego dnia. Wówczas gruchnęło sklepienie nad mogiłą i płyta została zasypana gruzem. Z kolumnady ocalały jedynie trzy arkady od strony placu i dwie od Ogrodu Saskiego, stanowiące jednocześnie najbliższe otoczenie GNŻ.

Po zakończeniu wojny, już w maju 1945 roku przystąpiono do odgruzowania Grobu Nieznanego Żołnierza. Podjęto wówczas również decyzję o nadaniu mu nowej formuły oraz o zmianie jego wyglądu i bezpośredniego otoczenia. Miał on pozostać pośrodku placu jako fragment okaleczonej kolumnady dawnego pałacu. W ciągu roku oczyszczono cały teren otaczający GNŻ. Wywieziono prawie 40 tys. m3 gruzu. Rozebrano ruiny bocznych skrzydeł pałacu i resztki cokołu pomnika księcia Józefa Poniatowskiego, zlikwidowano żelbetowe bunkry i zasypano okopy. Na terenie, gdzie przed zniszczeniem stał pałac, ułożono płyty chodnikowe, a przed Grobem Nieznanego Żołnierza poszerzono jezdnię.

Niestety, dla nowych władz – decydentów Polski Ludowej – nie do przyjęcia było odbudowanie Grobu Nieznanego Żołnierza w pierwotnej formie. Od teraz miał dawać świadectwo braterstwa broni z nowym sojusznikiem, a wcześniejszym wrogiem – Związkiem Socjalistycznych Republik Sowieckich.

Po 8 maja 1946 roku

Pod koniec 1945 roku naczelny dowódca Wojska Polskiego, marszałek Michał Rola-Żymierski, polecił przygotować wstępny projekt odbudowy Grobu Nieznanego Żołnierza. Opracowanie przedstawiła 13 listopada 1945 roku komisja złożona z oficerów Warszawskiego Okręgu Wojskowego, wspieranego przez architektów Biura Odbudowy Stolicy. Zakładano pozostawienie grobu w formie, w której przetrwał wojnę, jako dowód barbarzyństwa hitlerowskich Niemiec.

Komunistyczne władze państwowe projekt odbudowy pomnika odrzuciły, a o nową koncepcję zwróciły się do architekta Zygmunta Stępińskiego. Przyjął on zamysł odbudowy Grobu Nieznanego Żołnierza jako ruiny – symbolu. Z odbudową GNŻ wiązała się jednak również zmiana jego wydźwięku politycznego. Władze Polski Ludowej zdecydowały o usunięciu wszystkich elementów związanych z walką z rosyjskim zaborcą i z Armią Czerwoną. W nowej wizji pomnika postanowiono zachować trzy środkowe arkady, będące pierwotnie mauzoleum. Od strony Ogrodu Saskiego autor projektu zamknął je (podobnie jak Stanisław Ostrowski) ażurowymi kratami. Na lewej kracie umieszczono Krzyż Orderu Virtuti Militari, na którym pominięto datę 1792 (wojna polsko-rosyjska w obronie Konstytucji 3 maja). Na środkowej dodano Krzyż Grunwaldu, nad którym górował orzeł bez korony. Na prawej – Krzyż Walecznych, na którym datę 1920 (Bitwa Warszawska) zamieniono na 1918 (odzyskanie przez Polskę niepodległości). Ponadto nad płytą z piaskowca, zamiast malowanego fresku przedstawiającego wieniec laurowy, zamontowano jedną z dwóch lamp wiszących wcześniej przed panopliami.

U wezgłowia płyty nagrobnej zamocowano znicz w zmienionej formie: wykonany z mosiądzu na planie koła i w podstawie podniesiony powyżej poziomu płyty. Nie przywrócono zniczy przed tablicami z nazwami pól bitewnych, ale umieszczono za to cztery duże kotły zawierające urny z ziemią z pobojowisk II wojny światowej. W miejsce pierwotnych czterech tablic z nazwami pól bitewnych z lat 1914–1920 zamontowano sześć nowych, upamiętniających „walki z faszyzmem i hitleryzmem w latach 1936–1945”. W dotychczasowej formie zostały płaskorzeźby mieczy w aureoli skrzydeł husarskich i niskie słupki z kulami połączone żeliwnymi prętami, zamykające boczne arkady. Zmianie uległy natomiast znicze, które umieszczone były na zewnątrz przed filarami. Klasycystyczne monumentalne urny zastąpiono małymi urnami na czarnych niskich kolumnach.

Grób Nieznanego Żołnierza 8 maja 1946 roku naczelne władze wojskowe uroczyście przekazały w administrację włodarzy stolicy. Do nowych urn umieszczonych w narożnikach pomnika wsypano ziemię z 24 miejsc, w których walczyli polscy żołnierze. Przez następne 44 lata Grób Nieznanego Żołnierza nie zmieniał swojej formy. W 1965 roku pomnik odnowili w czynie społecznym warszawscy rzemieślnicy. Zamieniono wówczas płytę nagrobną z piaskowca na granitową.

Po 18 czerwca 1989 roku i 11 listopada 1990 roku

Pod koniec lat osiemdziesiątych wraz z procesem przemian ustrojowych w Polsce coraz częściej podnoszono kwestię przywrócenia pierwotnych tablic z miejscami pól bitewnych oraz rozszerzenia symboliki tradycji oręża polskiego w tym mauzoleum. Pierwszym elementem zmian stało się złożenie 18 czerwca 1989 roku w jednej z czterech urn ziemi z katyńskich mogił polskich jeńców wojennych – głównie oficerów Wojska Polskiego i Policji Państwowej – zamordowanych w 1941 roku przez funkcjonariuszy NKWD.

Grób Nieznanego Żołnierza kolejną zmianę przeszedł 11 listopada 1990 roku. Z filarów usunięto tablice zamontowane w 1946, a powróciły (w postaci kopii) płyty z roku 1925. Pół roku później dokonano kolejnych zmian z okazji Narodowego Święta Konstytucji 3 Maja. Wtedy to dodano 14 nowych tablic upamiętniających czyn zbrojny żołnierzy polskich na przestrzeni naszej tysiącletniej historii. Na dwu tablicach uwiecznione zostały nazwy bitew stoczonych od 972 do 1683 roku, na dwu następnych: boje w latach 1768–1863; dwie kolejne obejmują daty: 1863–1921, pięć tablic upamiętnia polski czyn zbrojny w latach II wojny światowej od 1939 do 1945 roku. Na osobnej tablicy upamiętniono momenty największej martyrologii narodu polskiego – od 1768 roku (Konfederacja Barska) po 1945 rok (zbrodnia wojenna dokonana w Podgajach przez żołnierzy Waffen-SS na jeńcach wojennych – żołnierzach 4 kompanii 3 Pułku Piechoty 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki), bez daty końcowej. Dwie tablice upamiętniają osobne rodzaje sił zbrojnych i są dedykowane lotnikom oraz marynarzom.

Tego dnia zostały też przywrócone oryginalne elementy wystroju grobu – głowę orła na środkowej kracie zwieńczono koroną, na Krzyżu Walecznych przywrócono datę 1920, a na Krzyżu Kawalerskim Orderu Virtuti Militari – 1792. Krzyż Grunwaldu z centralnej części przeniesiono na boczną, zamieniając pozycje Krzyża Kawalerskiego Orderu Virtuti Militari i Krzyża Grunwaldu.

Ważnym dniem w historii Grobu Nieznanego Żołnierza był 22 grudnia 2004 roku. Podano wówczas informację o planowanej przez władze miasta odbudowie Pałacu Saskiego, w kooperacji z zewnętrznym inwestorem. Według projektów nad GNŻ miała zostać zrekonstruowana pałacowa kolumnada, a w Pałacu Saskim siedzibę miały znaleźć biura administracji państwowej lub Muzeum Niepodległości.

Niestety, 13 maja 2005 roku przetarg ogłoszony w grudniu 2004 roku na zabudowę placu Marszałka Józefa Piłsudskiego został unieważniony przez władze m.st. Warszawy. Żaden z inwestorów nie zdecydował się na odbudowanie Pałacu Saskiego (oraz Pałacu Brühla i kamienicy przy Królewskiej) za własne pieniądze bez możliwości zostania ich właścicielem (taki był warunek zamieszczony w przetargu). W tej sytuacji na początku 2006 roku władze m.st. Warszawy zdecydowały, że odbudowa będzie realizowana bez inwestora zewnętrznego i podpisały na odbudowę pałacu umowę z firmą Budimex Dromex. W trakcie prac przygotowawczych prowadzono szeroko zakrojone badania archeologiczne. Odkopano dawne piwnice i fundamenty. Ze względu na wpisanie ich do rejestru zabytków nie można było kontynuować prac zgodnie z przygotowanymi projektami, które zakładały ich wyburzenie. W 2007 roku umowa na odbudowę Pałacu Saskiego została rozwiązana.

Po 15 sierpnia 2016 roku

Kolejne zmiany w wyglądzie Grobu Nieznanego Żołnierza nastąpiły 15 sierpnia 2016 roku. W dniu Święta Wojska Polskiego prezydent Andrzej Duda odsłonił pierwszą tablicę poświęconą Żołnierzom Niezłomnym, uczestnikom podziemia antykomunistycznego. Kolejna tablica pojawiła się na grobie 10 listopada 2016 roku – w przeddzień Narodowego Święta Niepodległości.

Rok później, 10 listopada 2017 roku odsłonięto dwie kolejne tablice, tym razem upamiętniające żołnierzy polskiej samoobrony, broniących lokalnej społeczności przed ukraińskimi nacjonalistami. Umieszczono na nich daty i nazwy miejscowości, w których dochodziło do walk między Polakami a oddziałami OUN/UPA na Wołyniu, w Małopolsce Wschodniej i na Lubelszczyźnie. I w tym wypadku również Grób Nieznanego Żołnierza stał się „zakładnikiem historii”. Na jednej z tych tablic, przez jeden dzień przed jej odsłonięciem, znajdowała się inskrypcja dotycząca Birczy bronionej przez oddziały ludowego Wojska Polskiego w latach 1945–1946 przed atakami OUN/UPA. Tablica została jednak wymieniona w godzinach nocnych, a na nowej nazwa Bircza już się nie znalazła.

Obecnie łącznie na filarach arkad Grobu Nieznanego Żołnierza znajdują się 22 tablice. Ostatnie zmiany związane z likwidowaniem pozostałości po okresie komunistycznym w wystroju mauzoleum nastąpiły 11 listopada 2022 roku: usunięto z kraty zamykającej przestrzeń pod jedną z arkad Krzyż Grunwaldu. W uzasadnieniu tej decyzji odniesiono się do faktu, że Krzyż Grunwaldu oraz jego graficzne wizerunki należą do najważniejszych symboli wykorzystywanych przez władze komunistyczne w okresie PRL-u. Ustanowiony został w okresie II wojny światowej jako wewnętrzne odznaczenie w komunistycznej konspiracji, realizującej na ziemiach polskich politykę sowieckiego dyktatora Józefa Stalina. Następnie był przez władze komunistyczne, funkcjonujące z nadania i pod ochroną ZSRS, uznany za jeden z najważniejszych orderów zdominowanego przez komunistów niesuwerennego państwa. W 2022 roku w jego miejsce zamontowano Krzyż Niepodległości, ustanowiony rozporządzeniem prezydenta RP z 29 października 1930 roku „w celu odznaczenia osób, które zasłużyły się czynnie dla niepodległości Polski w okresie przed wojną światową lub podczas jej trwania oraz w okresie walk orężnych polskich w latach 1918–1921 z wyjątkiem wojny polsko-rosyjskiej na obszarze Polski”.

Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie, pomimo tak wielu zmian oraz doznanych zniszczeń podczas II wojny światowej, trwa cały czas jako symbol oddania i poświęcenia dla ojczyzny. Niezależnie od umieszczanych w otoczeniu mogiły symboli stanowił i stanowi przejaw szacunku i pamięci dla ofiary, którą żołnierz polski, nie tylko ten nieznany, ponosił przez ponad 1000 lat naszej historii w obronie niepodległości i wolności.

Źródło cytatu:

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 października 1930 r o Krzyżu i Medalu Niepodległości (Dz.U. z 1930 r. nr 75, poz. 591).