To jeden z cenniejszych nabytków archiwów państwowych w ostatnim czasie – mówi Mariusz Olczak, zastępca dyrektora Archiwum Akt Nowych. Tam właśnie trafiły materiały dotyczące żołnierzy II Korpusu Polskiego gen. Władysława Andersa. To starodruki, periodyki i numizmaty związane z Polakami, którzy przebywali podczas II wojny w Ziemi Świętej.

Z Izraela do Polski przywieziono 40 dużych kartonów archiwaliów, książek i periodyków. Dotyczą one polskich cywili i wojskowych, którzy przebywali podczas II wojny w Ziemi Świętej. Wyjątkowe materiały przekazano do Archiwum Akt Nowych. Wśród nich jest wiele pamiątek po kwaterujących w Palestynie żołnierzach II Korpusu Polskich Sił Zbrojnych gen. Władysława Andersa. Po ewakuacji ze Związku Radzieckiego przez Iran i Irak trafili oni w sierpniu i wrześniu 1943 roku właśnie do Palestyny.

Pod opieką Kościoła

Kolekcja archiwaliów znajdowała się w Jerozolimie od 1944 roku pod opieką księdza Stefana Jabłonowskiego-Pietruszki. W czasie II wojny był on kapelanem Wojska Polskiego, a po przybyciu do Jerozolimy w 1942 roku – duszpasterzem i opiekunem Polaków przebywających na Bliskim Wschodzie, m.in. żołnierzy II Korpusu.

W 1955 roku ksiądz utworzył tzw. Muzeum Polskie w pomieszczeniach III i IV stacji Drogi Krzyżowej, którymi opiekowali się wówczas Polacy. Prezentowano tu zgromadzone zbiory. Osiemnaście lat później, po śmierci duchownego i zamknięciu muzeum, kolekcja trafiła do Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety w Jerozolimie. Przechowywana była na strychu w Domu Pokoju na Górze Oliwnej oraz w magazynie biblioteki Zgromadzenia.

Teraz za zgodą władz Izraela, dzięki współpracy sióstr z resortem kultury oraz spraw zagranicznych, udało się sprowadzić dokumenty do Polski.

Metryki i tablice

Do Archiwum Akt Nowych trafiły starodruki, numizmaty oraz dokumenty polskich organizacji społecznych, politycznych i religijnych działających w Palestynie. Są spisy polskich uchodźców z lat 1943–1947, a także księgi metrykalne Polskiego Duszpasterstwa Katolickiego w Palestynie ze spisem małżeństw, zgonów i chrztów.

Jak wylicza Mariusz Olczak, zastępca dyrektora Archiwum Akt Nowych, wśród materiałów związanych z armią Andersa są m.in. dokumenty Stowarzyszenia Żołnierzy Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich, która wchodziła w skład II Korpusu. To wykazy członków, protokoły posiedzeń, wydawane w Palestynie periodyki, np. „Karpatczyk na Środowym Wschodzie”. W czasopismach są publikowane listy żołnierzy do redakcji oraz wojenne wspomnienia. Dokumenty przekazane do Archiwum obejmują także materiały delegatur polskich ministerstw działających w Tel Awiwie i Jerozolimie oraz informacje mertykalne dotyczące urodzin, śmierci, chrztów i zaślubin.

To jednak nie wszystko. Do Muzeum Historii Polski przekazano dwie kamienne płyty z polskich szkół. Jedna pochodzi z Junackiej Szkoły Powszechnej w Nazarecie z 1943 roku, druga – ze Szkoły Podchorążych Centrum Wyszkolenia w Jerozolimie z 1944. Z kolei do zbiorów biblioteki diecezji włocławskiej powróciły starodruki i inkunabuły wywiezione z Polski we wrześniu 1939 roku.

Zbiory te pochodzą z wielu źródeł, m.in. z: Komitetu Uchodźców Polskich w Jerozolimie, Domu Polskiego w Jerozolimie, Delegatury Pomocy Polakom w Palestynie, Polskiego Czerwonego Krzyża – oddział w Palestynie, Polskiej Agencji Telegraficznej w Jerozolimie, Związku Harcerstwa Polskiego na Wschodzie – chorągwi w Palestynie czy Delegatury Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej w Jerozolimie.

Dbali o polskie pamiątki

– II wojna światowa sprawiła, że wiele dokumentów i akt zostało poza granicami naszego kraju – powiedziała wiceminister kultury Magdalena Gawin w czasie uroczystości przekazania archiwaliów. Dodała, że otrzymane materiały odzwierciedlają całość życia Polaków w Palestynie. – Trzeba pamiętać, że przez tamten region przewinęło się 50 tysięcy żołnierzy polskich, 6 tysięcy osób cywilnych oraz około 1,5 tysiąca dzieci – wyliczała.

Natomiast wiceminister obrony prof. Wojciech Fałkowski podkreślił, że dzięki przekazanym archiwom mamy okazję zapoznać się z fragmentem życia ludzi, którzy byli nieludzko traktowani na Wschodzie, skąd później mogli wyjść z armią Andersa.

Podczas uroczystości osobom opiekującym się w Izraelu kolekcją przyznano Odznakę Honorową „Zasłużony dla Kultury Polskiej”. Wyróżniono nią elżbietanki: s. Rafalę (Helena Włodarczak), s. Różę (Maria Jolanta Pacocha), s. Benignę (Urszula Okupniak) oraz księdza Tomasza Nosala. – To ich praca i zaangażowanie pozwoliły ocalić ten wyjątkowy zbiór – zaznaczyła wiceminister Gawin.

Jak dodaje Mariusz Olczak, dzięki opiece sióstr i księdza archiwalia są w niezłym stanie, wymagają jednak konserwacji i opracowania. Później będą udostępniane badaczom i historykom. – Powrót tej dokumentacji po tylu latach do Polski symboliczne zamyka pewien okres rozproszenia akt dotyczących życia Polaków w Palestynie – dodaje wicedyrektor Archiwum Akt Nowych.

Przekazana kolekcja jest już drugim zbiorem pamiątek po Polakach w Palestynie, który w ostatnim czasie trafił do Polski. W lipcu tego roku zbiory Muzeum Narodowego w Krakowie powiększyły się o prawie 13 tysięcy obiektów: monet, zabytków archeologicznych i pamiątek zebranych podczas II wojny i po jej zakończeniu przez żołnierzy II Korpusu oraz księdza Jabłonowskiego-Pietruszkę.