Po agresji na ziemie II Rzeczypospolitej władze sowieckie rozpoczęły masowe deportacje Polaków na Syberię. Pierwszą z czterech wielkich wywózek przeprowadzono 10 lutego 1940 roku. Objęła ona głównie osadników i leśników wraz z rodzinami. Według danych NKWD w głąb ZSRR – do republik rosyjskiej i kazachskiej – wywieziono wówczas około 140 tysięcy osób.
Pomnik Poległym i Pomordowanym na Wschodzie w Warszawie.
Inwazja sowiecka na Polskę rozpoczęła się 17 września 1939 roku, po tym jak Niemcy i ZSRR ustaliły między sobą „granicę strefy interesów” i dały sobie prawo rozporządzania terytoriami kilku państw. Zaanektowane polskie ziemie Sowieci nazwali Zachodnią Białorusią i Zachodnią Ukrainą. Ich mieszkańcom Prezydium Rady Najwyższej ZSRR nadało obywatelstwo sowieckie. Wilno i okolice przekazano republice litewskiej.
Plan sowietyzacji tych ziem obejmował wysiedlenie miejscowej ludności. Pierwsza deportacja obywateli polskich w głąb Rosji nastąpiła 10 lutego 1940 roku na podstawie decyzji Rady Komisarzy Ludowych. Według danych NKWD wywieziono wówczas około 140 tysięcy ludzi. Były to rodziny osadników wojskowych i kolonistów cywilnych oraz służby leśnej. Prawie 82 procent stanowili Polacy, 8,8 proc. Ukraińcy, 8,1 – Białorusini.
Miesiąc w bydlęcych wagonach
Mężczyzn, kobiety i dzieci zabierano z domów, doprowadzano na stacje kolejowe i umieszczano w bydlęcych wagonach. Transporty ruszały na wschód w nieznane. Ciała osób zmarłych w drodze z głodu, pragnienia i zimna, głównie starców i dzieci, pozostawiano wzdłuż torów kolejowych.
Deportowani 10 lutego 1940 roku trafili do republik rosyjskiej i kazachskiej. W miejscach przymusowego osiedlenia zesłańcy znaleźli się w fatalnych warunkach klimatycznych i bytowych. Musieli podjąć wyniszczającą pracę fizyczną. Cierpieli nędzę i głód. Chorowali na szkorbut, tyfus, dezynterię i malarię.
Kolejne represje
Kolejne dwie masowe deportacje odbyły się jeszcze tego samego roku 13 kwietnia i 29 czerwca. Czwarta akcja deportacyjna rozpoczęła się w 1941 roku: 22 maja zaczęto wywozić ludność z zachodnich obwodów Ukrainy, 14 czerwca – z Litewskiej SSR, a więc i Wileńszczyzny, natomiast sześć dni później z zachodnich obwodów Białorusi. Akcja nie została dokończona, ponieważ 22 czerwca Niemcy zaatakowały ZSRR.
Dokładna liczba obywateli polskich represjonowanych przez władze sowieckie w latach 1939–1941 nie jest znana. Historycy nie są zgodni co do liczb. Otwarcie dostępu do archiwów posowieckich pozwoliło im jednak na weryfikację dotychczasowych szacunków.
Profesor Albin Głowacki w pracy zbiorowej „Polska 1939–1945. Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami” wylicza: „W sumie w latach 1940–1941 deportowano – według źródeł proweniencji NKWD – ponad 320 tys. obywateli polskich, których rozmieszczono w trzynastu obwodach, dwóch krajach i czterech republikach autonomicznych na terytorium Rosyjskiej FSRR oraz w ośmiu obwodach Kazachstanu. Terenami przymusowego osiedlenia były: północna i środkowo-wschodnia część Rosji europejskiej, Ural, Syberia, północny Kazachstan i jeden południowy obwód tej republiki”. Tadeusz Chwiedź, prezes białostockiego Związku Sybiraków, podaje zaś, że w czterech akcjach deportacyjnych wywieziono około 1 miliona 60 tysięcy osób, w tym 10 lutego 1940 roku – 220 tysięcy.
Profesor Andrzej Paczkowski z kolei pisał w pracy zbiorowej „Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania”: „Uważa się, że w ciągu niespełna dwóch lat władzy sowieckiej na ziemiach zabranych Polsce represjonowano w różnych formach – od rozstrzelania, poprzez więzienia, obozy i zsyłki, po pracę na wpół przymusową – ponad 1 milion osób, a więc co dziesiątego obywatela Rzeczypospolitej, który mieszkał lub znalazł się na tym terytorium. Nie mniej niż 30 tysięcy osób zostało rozstrzelanych, a śmiertelność wśród łagierników i deportowanych szacuje się na 8–10 procent, czyli zmarło zapewne 90–100 tysięcy osób”.
Związek Sowiecki zajął w 1939 r. ponad 190 tysięcy kilometrów kwadratowych terenów należących do Polski, na których mieszkało około 13 milionów osób. Wśród nich było około 5 milionów Polaków, pozostali to Ukraińcy, Białorusini i Żydzi.
Literatura:
Andrzej Paczkowski, „Polacy pod obcą i własną przemocą” w pracy zbiorowej „Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania”, Warszawa 1999
Albin Głowacki, „Deportowani w latach 1940–1941” w pracy zbiorowej „Polska 1939–1945. Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami” pod redakcją Wojciecha Materskiego i Tomasza Szaroty, Warszawa 2009
autor zdjęć: Karolina Prymlewicz
komentarze