Po boju pod Jastkowem (31 lipca – 2 sierpnia 1915 roku) komenda 4 pułku piechoty Legionów zwróciła się „z najgorętszą prośbą” do żołnierzy i oficerów, aby na przyszłość bardziej się oszczędzali – pisze Tomasz Stańczyk, dziennikarz zajmujący się tematyką historyczną.

4 pułk piechoty Legionów Polskich formował się wiosną 1915 roku w Piotrkowie Trybunalskim i Rozprzy. Część jego kadry stanowili oficerowie II Brygady, a dowódcą pułku został ppłk Bolesław Roja. „Dawni żołnierze II Brygady, pochodzący z różnych okolic Polski, rekruci z Królestwa Polskiego, Podhalanie i Rusini, mieszczanie i chłopi, robotnicy i inteligenci – wszyscy łączą się w zwartą wspólną ideą owianą całość’ – pisał Adam Lewicki w „Zarysie historii wojennej 4-go pułku piechoty”.

Władysław Broniewski chwyta za broń

Do 4 pułku piechoty przybyła m.in. liczna grupa ochotników ze Lwowa. Jednym z żołnierzy 4 pułku był Władysław Broniewski, późniejszy bohater wojny z bolszewicką Rosją (w 1920 roku otrzymał order Virtuti Militari) oraz wybitny poeta.

Po dwóch miesiącach szkolenia pułk wyruszył na front. Pierwszym spotkaniem z wojskami rosyjskimi była stoczona 22 lipca potyczka pod Majdanem Borzechowskim na Lubelszczyźnie. Nieco ponad tydzień później 4 pułk, wraz z I Brygadą Legionów, brał udział w ciężkim boju pod Jastkowem, kilkanaście kilometrów od Lublina, do którego 30 lipca wkroczyli kawalerzyści Beliny, po opuszczeniu miasta przez Rosjan.

Atak na silnie umocnione, osłonięte drutem kolczastym pozycje rosyjskie pod Jastkowem, który nastąpił 31 lipca, został poprzedzony przygotowaniem artyleryjskim. Jak pisał historyk Mieczysław Wrzosek, było ono zbyt słabe i zwrócił na to uwagę Józef Piłsudski, dowódca I Brygady. Jednak mimo tego austriacki dowódca dywizji nakazał przeprowadzenie ataku przez legionistów.

4 pułk zbliżał się do nieprzyjaciela po otwartym terenie i znalazł się pod mocnym ostrzałem. Większość żołnierzy pierwszy raz była w boju. Lecz „wiara odważnie szła naprzód. Podbiegała plutonami na rozkaz swoich dowódców i przypadała na moment niedługi do ziemi – by się zerwać znów, gdy ogień zdawał się przygasać”, pisał żołnierz 4 pułku, literat Władysław Orkan w „Drodze czwartaków”. Część żołnierzy dotarła pod druty kolczaste, próbując je przeciąć. „Ogień straszny, rażący – śmierć i ranienie dowódców – wstrzymały pęd”. Pułk musiał się wycofać się na pozycję wyjściowe. 31 lipca przed południem natarcie zostało ponowione, ale znów bez powodzenia. W nocy z 2 na 3 sierpnia Rosjanie wycofali się bez walki.

Czwartacy pod armatnim i karabinowym ogniem

Pod Jastkowem czwartacy atakowali z wielkim bohaterstwem. Chorąży Janusz Roliński, mimo odniesionej rany, nadal prowadził swój pluton do ataku. Zginął na polu bitwy. Porucznik Bronisław Pieracki, także ranny, nie opuścił żołnierzy, ponieważ obawiał się, że wówczas jego kompania wycofa się.

Poległo 70 żołnierzy 4 pułku, ponad 200 było rannych. Te poważne straty wyjaśnia po części opinia Stanisława Żmigrodzkiego, oficera I Brygady, który pisał we wspomnieniach o idących do ataku: „Ich linia była zbyt zgęszczona i ogień zanadto gwałtowny, który nie harmonizował ze spokojnym natarciem przy rzadkim a celnym ogniu odcinków sąsiednich. Skutek był ten, że czwartacy ściągnęli na siebie bardzo rzęsisty ogień karabinowy, a po chwili ześrodkował się także na nich ogień armatni”.

Cmentarz legionistów w Jastkowie.

Takie zachowanie się w boju było skutkiem niedoświadczenia i nerwowości żołnierzy, którzy jednak bardzo dobrze zdali trudny egzamin. W książce „Legiony w boju”, wydanej w 1916 r., pisano o batalionie dowodzonym przez kpt. Andrzeja Galicę: „W dwugodzinnym boju <> potrafili wykrzesać z siebie energię bohaterów. Niesłychana pogarda śmierci, bezprzykładne męstwo zajaśniały w całej pełni, a choć śmierć raz po raz porywała swe ofiary, choć gęstym pokotem ciał zaścieliła się ziemia, ani na chwilę nie zachwiało się serce w młodym żołnierzu.”

Zbyt wielka brawura?

Historyk Wacław Lipiński, legionista, pisał, że straty, jakie poniósł pułk były także wynikiem braku doświadczenia oficerów, którzy dotąd walczyli w odmiennych warunkach w Karpatach oraz „wielka brawura”, z jaką dowódca pułku, Bolesław Roja przeprowadził natarcie”.

W setną rocznicę boju, 3 sierpnia, na cmentarzu legionistów w Jastkowie, zostanie odprawiona msza święta, odbędzie się też apel poległych, a na budynku szkoły zostanie odsłonięta tablica pamiątkowa. Przewidziano też koncert patriotyczny. W programie ogniska żołnierskiego, które odbędzie się dzień wcześniej na terenie zespołu pałacowo-parkowego w Jastkowie, znalazły się gawęda historyczna na temat boju i śpiewanie pieśni legionowych.