Czy do piekła można wejść i wyjść, kiedy się chce? Na to pytanie więzień numer 4859 odpowiedział swemu zaufanemu koledze krótko: „Można”. Słowo to za drutami Auschwitz brzmiało jak herezja lub przekonanie człowieka, który w tym strasznym miejscu postradał zmysły. Jednak Witold Pilecki wiedział, co mówi.
W kwietniu 1943 roku minęło dwa lata i siedem miesięcy od dnia, w którym Witold Pilecki dobrowolnie dał się aresztować pod przybranym nazwiskiem Tomasza Serafińskiego. 19 września 1940 roku wszedł w kocioł na Żoliborzu w Warszawie. Gestapo poszukiwało Serafińskiego za unikanie wywózki do oflagu, więc pewne było, że po śledztwie trafi on do obozu koncentracyjnego Auschwitz, który Niemcy zbudowali w Oświęcimiu. I oto chodziło mjr. Janowi Włodarkiewiczowi, dowódcy Tajnej Armii Polskiej, który za aprobatą komendanta głównego Związku Walki Zbrojnej, gen. Stefana Roweckiego zlecił tę misję Pileckiemu.
Wówczas obóz koncentracyjny w Auschwitz funkcjonował dopiero od kilku miesięcy. Kierownictwo polskiej konspiracji niewiele jeszcze wiedziało o charakterze tego miejsca, choć jego straszna fama zaczęła już się szerzyć. Pilecki został przywieziony do obozu w tzw. drugim transporcie warszawskim w nocy z 21 na 22 września 1940 roku. Już na rampie przekonał się, jak trudne ma zadanie, kiedy esesmani przywitali nowych więźniów wrzaskiem i biciem. Na obozowej bramie widniał napis Arbeit macht frei – „Praca czyni wolnym”. To hasło w tym miejscu miało szczególnie cyniczny wydźwięk, bo praca ponad siły służyła tu tylko i wyłącznie uśmiercaniu. Ale wyjątkowo zgadzało się ono z celem, dla którego młody konspirator wszedł za tę bramę na ochotnika.
Nadzieja to broń
Pilecki w Auschwitz miał przede wszystkim stworzyć wojskową siatkę konspiracyjną, zorganizować jej stałą łączność z komórkami polskiego podziemia za drutami obozu i przesyłać dane o zbrodniach, jakich Niemcy się tu dopuszczają. Tworząc obozową konspirację, oparł się na sprawdzonych metodach jeszcze z czasów walki w zaborcami. Mianowicie zorganizował sieć tzw. piątek, czyli niezależnych od siebie grup, które niewiele lub nic o sobie nie wiedząc (co w razie dekonspiracji jednej z nich nie powodowało zniszczenia pozostałych), wykonywały powierzone im zadania. Nazwa „piątka” była całkowicie umowna, gdyż taka grupa liczyła często znacznie więcej ludzi. Tak w Auschwitz zaczął działać Związek Organizacji Wojskowej.
Nadanie przez Pileckiego organizacji charakteru wojskowego nie było pustosłowiem. Szybko doszedł do wniosku, że jego organizacja powinna nie tylko zajmować się pracą wywiadowczą, lecz także szykować się do walki zbrojnej na terenie obozu. Polecił swym ludziom z ZOW-u, by w blokach organizowali się w plutony. W momencie wybuchu powstania, porwałyby one do walki resztę więźniów. Oczywiście miało to być połączone z atakiem oddziałów partyzanckich z zewnątrz. Z dzisiejszej perspektywy może się wydawać, że planowanie takiej walki w 1941 roku, kiedy Niemcy zaczęli zmieniać Auschwitz w wielką fabrykę śmierci, było nazbyt optymistyczną wizją, lecz między innymi o to wówczas chodziło.
Pilecki swymi rozkazami i rozporządzeniami dawał ludziom skazanym na zagładę ogromną nadzieję i siłę. „Podtrzymywanie kolegów na duchu” razem z samopomocą pod względem wyżywienia i lekarstw było jednym z głównych obowiązków członków ZOW-u. Pileckiemu udało się również doprowadzić do konsolidacji organizacji politycznych działających na terenie obozu. W Wigilię 1941 roku doszło do symbolicznego spotkania ognia z wodą. Przedstawiciele polskiej lewicy i prawicy przyobiecali sobie całkowitą współpracę. Rękę podali sobie wtedy m.in. Stanisław Dubois z Polskiej Partii Socjalistycznej i Jan Mosdorf, przywódca Obozu Narodowo-Radykalnego.
Świąteczna ucieczka
Jesienią 1941 roku gen. Rowecki awansował przebywającego w Auschwitz Pileckiego do stopnia porucznika. Komendant główny Armii Krajowej docenił tym samym poświęcenie młodego oficera i jego niebezpieczną pracę w obozie, która zaczęła przynosić efekty w postaci meldunków i raportów „z piekła”. Między innymi dzięki temu wiedziano coraz więcej o tym, co kryje się za niemiecką nazwą Auschwitz. Jednak obozowe służby bezpieczeństwa także nie próżnowały. Coraz częściej dochodziło do aresztowań i egzekucji członków ZOW-u. System „piątek” działał, gdyż katowani na przesłuchaniach konspiratorzy nie znali całej struktury organizacji, ale jasnym stało się, że wcześniej czy później esesmani dojdą do jej góry. To był jeden z powodów, dla których Pilecki zdecydował się na ucieczkę z obozu. Chciał także osobiście dotrzeć do Komendy Głównej AK w Warszawie, by zdać relację z tego, co dzieje się w Auschwitz i przekonać dowódców do zbrojnego uderzenia na obóz.
Zaczęły się przygotowania do ucieczki. Razem z por. Pileckim zdecydowali się uciekać Edward Ciesielski i Jan Redzej. Pilecki pracował wtedy w obozowej paczkarni, Ciesielski w szpitalu, a Redzej należał do komanda piekarzy i jego doświadczenie zdecydowało właśnie o sposobie ucieczki. Członkowie tego komanda wychodzili bowiem pod eskortą esesmanów poza obóz. W jednej z oświęcimskich piekarni na nocnej zmianie piekli chleb dla obozu, pilnowani jedynie przez dwóch esesmanów. Cały budynek piekarni był wtedy zamknięty, ale Redzej zauważył duże stalowe drzwi, do których mógł dorobić wytrych. Ocenił, że to może być brama ku wolności. W czasie narady ustalono termin akcji na Święta Wielkanocne, kiedy część obozowej załogi będzie przebywać na urlopach, a czujność reszty zostanie przytępiona balangami.
Dzięki konspiracyjnym kontaktom Pilecki i Ciesielski otrzymali pracę w komandzie piekarzy. W Poniedziałek Wielkanocny, 26 kwietnia 1943 roku obaj mężczyźni trafili do bloku 15, w którym zakwaterowani byli piekarze. Uciekać mieli jeszcze tej samej nocy, więc pod obozowe pasiaki założyli cywilne ubrania. Redzej, jako piekarz, miał na sobie cywilne ubranie, oznaczone tylko czerwonymi pasami, w kieszeni chował „klucz” do stalowych drzwi w piekarni. Na miejscu okazało się, że ich przewidywania okazały się słuszne. Pilnowało ich tylko dwóch esesmanów i niezbyt pilnie, gdyż jeden zajęty był pisaniem listu, a drugi pałaszował świąteczny posiłek. W tym czasie trzej więźniowie mocowali się z drzwiami. Wytrych okazał się dobry – zamki puściły, ale trzeba było jeszcze przesunąć bezszelestnie ciężkie żelazne wrota. Udało się i to. Polacy zaryglowali za sobą drzwi i ruszyli w noc.
Ucieczka z piekarni nie oznaczała jednak końca niebezpieczeństw. Tak naprawdę najtrudniejsze było dopiero przed nimi. Skierowali się na wschód, do Wisły, którą przepłynęli łódką. Granicę Generalnego Gubernatorstwa przekroczyli w Alwerni, dzięki pomocy księdza Jana Legowicza i robotnika leśnego Kazimierza Buczka. Trasa ich marszruty biegła przez Tyniec, Wieliczkę i Puszczę Niepołomicką do Bochni, gdzie mieli znaleźć przystań w domu Zygmunta Zabawskiego, który razem z Pileckim był więziony w Auschwitz. Wszystko szło dobrze aż do Puszczy Niepołomickiej, tu 1 maja uciekinierzy niespodziewanie natknęli się na żołnierzy niemieckich. Zdołali wprawdzie zbiec, ale Pilecki został ranny w ramię. Uciekając przed pogonią, rozdzielili się i ostatecznie wszyscy szczęśliwie dotarli do wyznaczonego celu.
Misja
W Bochni Pilecki szybko nawiązał kontakt z miejscowym dowództwem AK. Okazało się, że zastępcą dowódcy tej placówki jest… prawdziwy Tomasz Serafiński! Pilecki był tym zaszokowany, gdyż dokumenty Serafińskiego, którymi posłużył się w czasie aresztowania, przypadkowo znalazł w Warszawie w 1939 roku. Obaj konspiratorzy spotkali się 3 maja i Pilecki zamieszkał w posiadłości Serafińskich w Koryznówce. Mógł tutaj odpocząć po obozowych przeżyciach i zebrać swe doświadczenia w raport. Jesienią 1943 roku porucznik przekazał Komendzie Głównej AK w Warszawie swój tajny „Raport W”. Opisał w nim nie tylko zbrodnie dokonywane w Auschwitz na Polakach, lecz także tragiczną sytuację jeńców sowieckich oraz innych narodowości, przede wszystkim Żydów. W czasie więzienia Pileckiego w obozie, od pół roku już funkcjonował KL Auschwitz II – Birkenau, przeznaczony głównie do zagłady ludności żydowskiej.
Pilecki, doświadczywszy piekła Auschwitz, widział tylko jedno rozwiązanie: należy jak najszybciej doprowadzić do ataku na obóz. Według niego, akcja z zewnątrz miała być skoordynowana z powstaniem więźniów w obozie. Do tego szykował swych ludzi z ZOW-u. Niestety, Armia Krajowa nie miała wówczas takich możliwości – jej śląskie oddziały były zbyt słabe, by zaatakować Auschwitz. Także na terenie obozu doszło do rozbicia ZOW-u. Wprawdzie po ucieczce Pileckiego i jego towarzyszy Niemcy nie wyciągnęli w obozie żadnych konsekwencji, ale kilka miesięcy później na terenie obozu nastąpiły masowe aresztowania żołnierzy ZOW-u. Kilkudziesięciu z nich, w tym przywódców, m.in. mjr. Zygmunta Bończę-Bohdanowskiego, ppłk. Teofila Dziamę, ppłk. Juliusza Gilewicza, kpt. Tadeusza Paolonego-Lisowskiego i ppłk. Kazimierza Stamirowskiego, rozstrzelano pod Ścianą Straceń 11 października 1943 roku. Egzekucja bardzo osłabiła działalność organizacji wojskowej w Auschwitz, ale jej nie zakończyła. Działalność ZOW-u starali się kontynuować kpt. Stanisław Kazuba i Bernard Świerczyna. Latem 1944 roku weszli oni do międzynarodowej Rady Wojskowej Oświęcim. Misję Witolda Pileckiego wypełniano w Auschwitz nadal i czynili to nie tylko Polacy. Rotmistrz udowodnił, jak potężną bronią jest nadzieja w piekle na ziemi.
Bibliografia:
Adam Cyra, „Rotmistrz Pilecki. Ochotnik do Auschwitz”, Warszawa 2014
Wiesław Jan Wysocki, „Rotmistrz Pilecki 1901–1948”, Warszawa 2012
„Ochotnik – o rotmistrzu Pileckim”, praca zbiorowa, Kraków 2018
Rtm. Witold Pilecki, „Raporty z Auschwitz”, Warszawa 2016
autor zdjęć: commons.wikimedia.org, IPN
komentarze