Podczas Euro w 2012 roku Donieck liczył 2 mln mieszkańców. W wyniku działań wojennych oraz blokady gospodarczej w mieście zostało niespełna 600 tys. osób.

Z okazji obchodów rocznicy założenia Doniecka przy bulwarze Puszkina wywieszono fotografie przedstawiające początki miasta. Autorzy wystawy z dumą nawiązują do jego brytyjskich korzeni oraz industrialnego dziedzictwa. Z plakatu po drugiej stronie ulicy do przechodniów macha uśmiechnięty czołgista. Napisane komiksową czcionką hasło głosi: „Oddam czołg w dobre ręce”.

W kwietniu 2014 roku Donieck obchodził 145. rocznicę powstania. John Hughes, brytyjski przedsiębiorca, odkupił ten skrawek ziemi od zamieszkujących go Kozaków i w krótkim czasie uczynił z niego główny okręg przemysłowy we wschodniej Ukrainie. Jeszcze podczas Euro 2012 aglomeracja liczyła blisko 2 mln mieszkańców, z czego niespełna milion mieszkało w samym Doniecku. Teraz, rok po przejęciu władzy przez separatystów, region ponownie wraca do życia. Mimo walk toczących się w północnej i północno-zachodniej części miasta, ludzie wychodzą na ulice, przystają przy straganach, piją kawę w stworzonych na wzór zachodni lokalach. Jednocześnie posowieckie arterie przytłaczają pustką. Szacuje się, że w wyniku działań wojennych oraz blokady gospodarczej w mieście zostało niespełna 600 tys. osób.

Granaty i wódka

Na jednej z bocznic dworca kolejowego w Doniecku stoi parowóz, który w czasie obchodów święta miasta sunął przed zebranym na stacjach tłumem. Ozdobiona czerwoną gwiazdą lokomotywa kontrastuje z przeszklonymi, przypominającymi terminale, budynkami. Kontrastuje również z przejmującą ciszą. Powybijane szyby wraz ze zrytą przez grady kostką kryją się w cieniu nowoczesnej architektury. Podróżnych, czekających na bliskich lub przepychających się w stronę swojego wagonu, wyparły szwendające się bez celu bezpańskie psy. Ze względu na sąsiedztwo lotniska, pociągi w kierunku Debalcewego i dalej, Ługańska, kursują z odległej o kilka kilometrów Makiejewki. A i to dopiero od lutego, czyli od czasu przejęcia Debalcewego przez separatystów.

Na mieszczącym się obok dworcu autobusowym zamieszanie. Jakaś kobieta nie chce odejść od kasy, trwa awantura. „Kiedy była tu Ukraina, bilet był bezpłatny albo ulgowy. Teraz przez to całe DNR [Doniecka Republika Ludowa], nic nie da się normalnie kupić”. Pracownik dworca przez mikrofon podnosi głos, próbuje przekrzyczeć rosnącą wrzawę. Kłótnia zamienia się w płacz. Czekający na transport podróżni uciekają wzrokiem w kąt. Nawet siedzący na ławce żołnierz rosyjskiego specnazu woli podziwiać widok za oknem.

Zostawiając dworzec za sobą i idąc dalej wzdłuż głównej ulicy, można trafić do pierwszego w DNR supermarketu. Mimo wyższych cen, wewnątrz tłum. Ludzie pakują do koszyków świeży chleb, mięso. Jakaś kobieta od kilku minut przebiera w butelkach mleka. Pisk laserowych czytników i stukot otwieranych kas zlewa się z głosem duetu Gnarls Barkley, który śpiewa o tym, jak można się zatracić w szaleństwie.

W pozostałych marketach na terenie Doniecka coraz większe pustki. Blokada gospodarcza, głównie ze strony ukraińskiej, mocno odbija się na dostępności towarów oraz ich jakości. Część produktów została wycofana z obiegu, część zastąpiły wyroby rosyjskie. Trudno jednak nie odnieść wrażenia, że często sprzedawcy oferują to, co zalega w magazynach. Przy odrobinie szczęścia, wśród przeterminowanych zupek chińskich i konserw, można upolować ciastka z lokalnych piekarni. Czasem trafić również na skrzynki pełne owoców granatu. Młodzi mężczyźni przechodzą obok nich obojętnie i sięgają po wódkę.

„Podczas najcięższych walk płaciłam jedzeniem. Zresztą karmiliśmy nie tylko swoich. Od sierpnia przychodzili do nas uchodźcy z Iłowajska, z Debalcewego, głównie rodziny z dziećmi i emeryci”. Anna, właścicielka restauracji NY Street Pizza, zawiesza głos. Franczyzę nabyła na długo przed wojną, ale w wyniku administracyjnej zawieruchy przejęła lokal. Na interesie wypadła i tak lepiej niż właściciele McDonaldów, które już dawno zabito deskami. „Przetrzymaliśmy na zapasach, ledwo, ale się udało. Teraz mamy wszystko, do tego taniej. Mięso jest lokalne, reszta produktów z Rosji”. Kobieta spogląda na zdjęcie, przedstawiające amerykańskich robotników odpoczywających na rusztowaniu. Gdyby nie dobiegający z kuchni rosyjski, lokal równie dobrze mógłby mieścić się przy Central Parku lub Pałacu Kultury i Nauki. „Nie planujemy zmieniać nazwy na „Moskwa” czy „St. Petersburg”, to miejsce ma już swoją tradycję. Ale podatki płacimy już tylko miejscowym”. Anna twierdzi, że mimo zawieruchy biznes prowadzi się zupełnie normalnie. Nie skarży się nawet na problemy z półświatkiem. „Nigdy nie było żadnej ochrony. Jedyny problem to brak klientów. Teraz przychodzi znacznie mniej ludzi, mają trudności z dostaniem się tutaj, często nie wystarcza im pieniędzy na przejazd. Ale jestem optymistką”.

Nawet milicja przestała brać

Wzdłuż głównej arterii prowadzącej do rady okręgowej miasta jeszcze przed wojną rozwieszono billboardy. Te, które pamiętają czasy Euro, straszą łuszczącym się papierem. Jedyne nieobdarte reklamy to ciągnące się po horyzont plakaty rekrutacyjne batalionu Wostok. Niektóre z nich głoszą, by się zastanowić nad służbą dla ojczyzny. Inne, bardziej bezpośrednie, zachęcają do wstąpienia w szeregi oddziału. Poniżej pokruszony gąsienicami asfalt, rozlokowane co parę kilometrów blokposty (punkt kontrolny) i beznamiętne miny kierowców.

Kilkupiętrowy budynek okręgowej rady miasta to moloch pamiętający świetność Sojuzu. Biurowiec był świadkiem również wydarzeń sprzed roku. Przed wejściem wciąż zerwana kostka brukowa, przy głównej bramie przestrzelone szyby. Podczas protestów ktoś na frontowej ścianie drukowanymi literami napisał „Rosja”. Obok kilka podpisów, nazwisk, kwietniowych dat. Nad gmachem dwie flagi – rosyjska i DNR. W ich cieniu jakaś kobieta domaga się spotkania z naczelnikiem, ale odbija się od pilnujących wejścia żołnierzy. Bez dokumentów nie wolno, na dokumenty trzeba czekać. Lament kobiety i podniesione głosy mężczyzn nie wywołują żadnej reakcji wśród zebranych petentów.

Na ścianie wewnątrz, zaraz za popękaną szybą i workami z piaskiem, miejsce pamięci. Wiele fotografii przedstawia twarze, głównie mężczyzn, którzy polegli w czasie antymajdanowych manifestacji. Po przeciwnej stronie żeliwna mapa Donbasu i jeszcze jeden napis „Rosja”. Żołnierze, żartując między sobą, sprawdzają dokumenty, wydają przepustki, żegnają kończących pracę urzędników. Jednemu z nich dzwoni komórka. W holu rozbrzmiewa „Wstawaj Donbas, wstawaj moj kraj radnoj”.

„Ukraina nie wypłaca ani rent, ani emerytur. Odpowiedzialność za świadczenia przejęli Rosjanie”. Aleksandra, młoda prawniczka, między wierszami sugeruje, że teraz jest lepiej. Fakt, ceny produktów wzrosły blisko dwukrotnie, ale Rosjanie płacą porównywalnie więcej. Problem w tym, że tak bardzo potrzebne ludziom pieniądze zaczęły napływać dopiero od dwóch miesięcy. Zainteresowani muszą zgłosić się osobiście do wskazanych odgórnie placówek i stanąć w sięgającej kilkudziesięciu osób kolejce. Część wypłat, w tym dla emerytów i pracowników sektora publicznego, wciąż jest wstrzymana. „Nie jest łatwo, ale lepiej niż było. Ludzie płacą podatki, skończyły się łapówki, nawet milicja przestała brać. W listopadzie mamy wybory władz lokalnych”, mówi Aleksandra. Nie wyobraża sobie powrotu do Ukrainy. Na autonomię mogłaby się zgodzić tylko wtedy, gdyby Kijów zrezygnował z unitarności. „Wszystko, co dzieje się w Ukrainie, jest grą biznesową oligarchów. Poroszenko robił cukierki i autobusy. A teraz co? W fabrykach autobusów robią tanki. U nas władza to zwykli ludzie, stoją z narodem. O, patrzcie, a tam po prawej stronie budują galerię, jak wasze Złote Tarasy”. Fundamenty i kilka pierwszych pięter wybijają się ponad ogrodzenie. Robotników brak, wszystkie inne galerie handlowe już dawno zamknięte.

Przyjeżdżali nawet z Niemiec

Przy stopach posągu Lenina kolejne miejsce pamięci. Tym razem wyblakłe fotografie przedstawiają twarze dzieci. Część z nich poległa na przedmieściach Doniecka, część w okolicznych miasteczkach – wszystkie w wyniku ukraińskiego ostrzału. Pod zdjęciami leżą maskotki. Być może różowy królik z rozerwanym uchem i ziejący ogniem smok jeszcze kilka miesięcy temu były świadkami tragedii rodziców. Teraz spoglądają na stojące nieopodal elektryczne samochodziki i chłopców ścigających się po placu na rolkach. W tle głuche eksplozje i serie wystrzałów, dochodzące od strony lotniska.

„Przyjeżdżali do nas z Azerbejdżanu, Kijowa, Rosji, Dniepropietrowska, nawet z Niemiec”, wylicza Nikolaj, nauczyciel WF-u ze szkoły sportowej w Makiejewce. Z dumą prezentuje puchary zdobyte przez jego podopiecznych. Kilkoro z nich startowało w olimpiadzie w Atlancie, a później w Pekinie. Tuż obok pucharów rozwieszono flagę DNR i mapę Donbasu. „Teraz nie można zorganizować międzyszkolnego turnieju. Ludzie się boją. Ale gramy. Co mamy nie grać…”. Na szkolnej hali właśnie trwa mecz pomiędzy Alteirem a Adamandem. Adamand przeprowadza szybką akcję i wychodzi na prowadzenie. Bramkarz bluzga na swoich obrońców. Stawka toczy się o piąte miejsce, ale piłkarze dają z siebie wszystko. Na trybunach dziewczyny zawodników, kilku żołnierzy. Wędrują wzrokiem pomiędzy ekranami komórek a boiskiem.

„Przyszliście zobaczyć schron? Dobrze, tutaj jest plan ewakuacji”. Na planie szkoły flamastrami zaznaczono drogę ucieczki dla każdej z klas. Linie tworzą kolorowy labirynt, który ostatecznie i tak każdy musiał wykuć na blachę. Nigdy nie użyto schronu w czasie zajęć, ale kiedy bomby zaczęły spadać na okoliczne bloki, do piwnicy schodzili ludzie w nich mieszkający. „Każdy musiał mieć ze sobą paszport, wodę i coś do jedzenia. Ale nic więcej”, Nikolaj pociera nerwowo ręce. „Najdłużej siedzieliśmy dwa dni”.

W chwili, w której odezwał się alarm, uczniowie mieli do pokonania dwie kondygnacje, parę metalowych drzwi i długi, ciasny korytarz. Każdej z klas przyporządkowano osobne pomieszczenie, do którego wcześniej trafiły łóżka, zapasy, trochę zabawek i sprzętu do ćwiczeń. Łyse, otynkowane pospiesznie ściany zasłonięto plakatami z podobiznami piłkarzy i gwiazd muzyki pop. Mimo tego trudno nie odnieść wrażenia, że była to próba zagospodarowania tego, co wydawało się niemożliwe. W schronie półmrok, zaduch, ciasnota. Z betonowej podłogi po każdym kroku unosi się pył.

Nikolaj marszczy czoło, po czym uśmiecha się ze zrozumieniem. „Te rowery to dlatego, że dzieciaki ćwiczą triathlon. Właśnie tworzymy zespół”. O każdy wolny skrawek ściany oparto kolarzówkę. Większość z nich wymaga naprawy. Brakuje zębatek, hamulców, czasem całych kół. Obok leży kartonowe pudło z pobrudzonymi smarem częściami. „Wiecie co to triathlon?”.

Chwilę później Adamand wygrywa z Alteirem 3:1. Piłkarze składają sobie gratulacje, tylko bramkarz ze złością ciska rękawicami. Widać to on pragnie najsilniej, żeby w przyszłości przywdziać barwy Szachtara i zagrać na stadionie w Doniecku.

Gdy zawyje syrena

Ludzie zebrani w kawiarniach przy bulwarze Puszkina powoli kończą spotkania i rozchodzą się do domów. Część z nich minie gitarzystę, który rozstawił wzmacniacz i pod nosem rosyjskich żołnierzy gra ballady o wolności. Inni skierują się w stronę budynku rady okręgowej, przejdą pomiędzy stojącymi przy wejściu wartownikami i znikną pośród kamienic. Kilkoro zapewne skorzysta z trolejbusów, w których ze znużeniem będzie słuchać mechanicznego głosu, piętnującego wykroczenia na drodze, miętoląc przy tym jednorazowy bilet. Ci, którzy skierują się na wschód, wyjdą na wprost nowego stadionu miejskiego. Pięknego, dumnego i pustego. Pomyślą o konwojach wysyłanych przez Rinata Achmetowa i smutnych panach, którzy właśnie zbierają haracz w sklepiku na rogu.

Wraz z wybiciem godz. 22 w Doniecku zawyje syrena. Większość mieszkańców przyprawiający o dreszcze dźwięk zastanie w domach. Będą szykować się do snu, kochać się, myśleć o swoich bliskich. Część zasiądzie przed telewizorami, rozświetlając zaciemnione okna niebieskawą łuną. Młodzi ludzie uasadowią się na podwórkowych murkach i przy butelce wódki będą rozmawiać o trudach życia oraz nogach dziewczyny mieszkającej dwie klatki obok. Tymczasem żołnierze na pobliskim lotnisku zaczną ostrzeliwać wroga i oznaczać swoje pozycje. Nikt nie zwróci uwagi na ich grę.