W listopadzie 1918 roku wydarzenia w Europie nabrały zawrotnego tempa. Upadły dwa wielkie mocarstwa, w Niemczech wybuchła rewolucja, a na frontach wielkiej wojny w końcu zapanowała cisza. To, co jeszcze kilka miesięcy wcześniej wydawało się jedynie marzeniem, stało się faktem – zaborcy zostali pokonani, Józef Piłsudski przejął władzę w kraju. Polska wróciła na mapę Europy!

Obraz Wojciecha Kossaka „Orlęta – obrona cmentarza”

1 listopada

Rozpoczyna się polsko-ukraińska batalia o Lwów. Ukraińcy, uprzedzając polską operację opanowania miasta, przejmują od Austriaków najważniejsze miejskie instytucje i urzędy. Zaskoczone polskie oddziały podejmują walkę. Ich szeregi szybko rosną. Przyłączają się do nich cywile, a nawet młodzież szkolna, słynne Orlęta Lwowskie. 20 listopada do miasta dociera oczekiwana odsiecz Wojska Polskiego. Ukraińcy zostają wyparci na przedmieścia. Otaczają jednak Lwów i rozpoczynają trwające kilka miesięcy oblężenie. Wolność miastu przynosi dopiero ofensywa wojsk polskich w maju 1919 roku.

3 listopada

Cesarstwo Austro-Węgierskie pod ciężarem ponad czteroletniej wojny chyliło się ku upadkowi. Kryzys gospodarczy, problemy narodowościowe oraz szerząca się rewolucja komunistyczna sprawiły, że państwo istniało jedynie na papierze. Żołnierze byli zupełnie zdemoralizowani, a społeczeństwo umęczone wojną. 28 października niepodległość ogłosiła Czechosłowacja, kilka dni później Węgry i Ukraina. Kolejne narody upominały się o prawo do samostanowienia. Władze cesarstwa nie miały innego wyjścia, jak tylko prosić o rozejm. 3 listopada 1918 roku Austro-Węgry podpisały zawieszenie broni i wycofały się z wojny. Los niegdysiejszego imperium Habsburgów wisiał na włosku. Dla wszystkich było już wtedy jasne, że nic nie może go uratować.

7 listopada

W ślad za innymi narodami także Polacy podjęli próbę wykorzystania upadku Cesarstwa Austro-Węgierskiego. W Lublinie powołany został Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej na czele z Ignacym Daszyńskim. Tworzyły go środowiska niepodległościowej lewicy, głównie PPS oraz PSL „Wyzwolenie”. Gabinet miał być przeciwwagą dla Rady Regencyjnej i skupionych wokół niej konserwatystów. Rozwiązanie tego ciała było zresztą jednym z głównych postulatów rządu lubelskiego. Wykorzystując oddziały Polskiej Organizacji Wojskowej udało się opanować i oczyścić z wojsk austriackich duży obszar wokół Lublina. „Ludu Polski! Wybiła godzina twego czynu. Weź wielkie dzieło wyzwolenia twej ziemi, przesiąkniętej potem i krwią twych ojców i praojców w swe spracowane, mocne dłonie i przekaż następnym pokoleniom wielką i wolną, zjednoczoną Ojczyznę. Stań, jak jeden mąż, do czynu, nie poskąp wielkiemu dziełu wyzwolenia Polski i pracującego w niej człowieka ani mienia, ani ofiar, ani życia” – napisano w rządowym manifeście.

9 listopada

Rewolucyjne wrzenie w Cesarstwie Niemieckim sięgnęło zenitu. W kilku miastach i regionach już wcześniej wybuchły lokalne rewolucje, a władzę przejęły rady robotniczo-żołnierskie. W całym kraju dochodziło do strajków i zamieszek. 9 listopada w Berlinie ogłoszony został strajk generalny. Rewolucja stała się faktem. Chcąc ratować kraj przed całkowitym chaosem i przejęciem władzy przez bardzo aktywnych w tamtym czasie komunistów, Philipp Scheidemann, polityk Socjaldemokratycznej Partii Niemiec, wygłasza na schodach Reichstagu przemówienie do zrewoltowanego tłumu i ogłasza powstanie Republiki Niemiec. Socjaliści powołują rząd i zmuszają cesarza Wilhelma II do abdykacji. Monarcha ucieka do Holandii. Tym samym upada trzeci polski zaborca! Po imperium carów i Austro-Węgrach, także Cesarstwo Niemieckie przechodzi do historii.

10 listopada

Rano do Warszawy przyjechał Józef Piłsudski, zwolniony dwa dni wcześniej z więzienia w Magdeburgu. Jedną z osób, które witały go na dworcu był książę Zdzisław Lubomirski, członek Rady Regencyjnej. Arystokrata zdawał sobie sprawę, że Rada, jako ciało powołane do życia przez zaborców, nie cieszy się zaufaniem społecznym i nie ma legitymacji do przejęcia władzy po upadających zaborcach. Zarówno stronnictwa polityczne działające w kraju, jak i Rada właśnie w Piłsudskim widziały osobę, która mogła zjednoczyć Polaków wokół wyzwania ogłoszenia niepodległości i rozpoczęcia procesu odbudowy państwa. Autorytet Piłsudskiego i jego zasługi w walce o wolność ojczyzny miały być gwarancją osiągnięcia tego trudnego celu. Tego dnia politycy odbyli czterogodzinną naradę, w trakcie której książę przybliżył Piłsudskiemu aktualną sytuację polityczną w Polsce i przekonywał do wzięcia odpowiedzialności za rządy w kraju.

Rozbrajanie Niemców w Warszawie - warta studentów. W głębi widoczni rozbrojeni żołnierze niemieccy.

Wieczorem Piłsudski wydał rozkaz rozpoczęcia rozbrajania Niemców. Początkowo przystąpili do tego członkowie POW-u, ale szybko przerodziła się ona w powszechną akcję i objęła cały kraj. Niemcy nie stawiali oporu, w warszawskim garnizonie władzę przejęła już wówczas rewolucyjna rada żołnierska. Przystała ona na polską propozycję – spokojne poddanie się Polakom w zamian za gwarancję bezpiecznego opuszczenia Warszawy.

11 listopada

Koniec wielkiej wojny! Niedaleko miejscowości Compiegne, w wagonie kolejowym, spotkały się delegacje Niemiec i ententy, by podpisać rozejm kończący ponad czteroletnie walki. Pokonane Niemcy zmuszone zostały do wycofania swych wojsk z Francji, Belgii, Alzacji i Lotaryngii oraz rozbrojenia swojej armii. Ich morska flota miała rozstać internowana, a blokada morska utrzymana przez państwa ententy. W sprawie Polski dokument stanowił, że Niemcy uznają za nieaktualny traktat brzeski (układ pokojowy z bolszewicką Rosją), opuszczą tereny zajęte na wschodzie Europy i wrócą do granicy z 1914 roku. Szczegółowe warunki pokoju miały zostać uzgodnione na konferencji, która rozpoczęła się w styczniu 1919 roku.

Rada Regencyjna oficjalnie przekazała Józefowi Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad polskim wojskiem. Zapowiedziała także swoją abdykację oraz oddanie pełni władzy rządowi narodowemu. Stało się to trzy dni później.

16 listopada

Józef Piłsudski, w specjalnym telegramie, informuje światowych przywódców o powstaniu Polski.

„Jako Wódz Naczelny Armii Polskiej, pragnę notyfikować rządom i narodom wojującym i neutralnym istnienie Państwa Polskiego Niepodległego, obejmującego wszystkie ziemie zjednoczonej Polski.

Sytuacja polityczna w Polsce i jarzmo okupacji nie pozwoliły dotychczas narodowi polskiemu wypowiedzieć się swobodnie o swoim losie. Dzięki zmianom, które nastąpiły wskutek świetnych zwycięstw armij sprzymierzonych – wznowienie niepodległości i suwerenności Polski staje się odtąd faktem dokonanym.

Państwo Polskie powstaje z woli całego narodu i opiera się na podstawach demokratycznych. Rząd Polski zastąpi panowanie przemocy, która przez sto czterdzieści lat ciążyła nad losami Polski – przez ustrój, zbudowany na porządku i sprawiedliwości. Opierając się na Armii Polskiej pod moją komendą, mam nadzieję, że odtąd żadna armia obca nie wkroczy do Polski, nim nie wyrazimy w tej sprawie formalnej woli naszej. Jestem przekonany, że potężne demokracje Zachodu udzielą swej pomocy i braterskiego poparcia Polskiej Rzeczypospolitej Odrodzonej i Niepodległej”.

Tak oto, dzięki wizji, odwadze, konsekwencji i szczęściu naszych przodków udało się w końcu spełnić wielkie marzenie kilku pokoleń Polaków – ojczyzna znów stała się niepodległym krajem. I choć jesienią 1918 roku ledwie rozpoczynała długi marsz ku swemu ostatecznemu kształtowi – dopiero za kilka tygodni wybuchnie powstanie wielkopolskie, później wojna polsko-bolszewicka, walki o Śląsk i Wileńszczyznę – data 11 listopada na zawsze będzie oznaczała biało-czerwony triumf. Polonia Restituta!

Bibliografia

Michał Klimecki, „Polsko-ukraińska wojna o Lwów i wschodnią Galicję 1918–1919 r. Aspekty polityczne i wojskowe”, Warszawa 1997

Wojciech Roszkowski, „Najnowsza historia Polski 1914–1945”, Warszawa 2003

Andrzej Garlicki, „Historia 1815–2004. Polska i świat”, Warszawa 2005

Martin Gilbert, „Pierwsza wojna światowa”, Poznań 2003

Władysław Czapliński, Adam Galos, Wacław Korta, „Historia Niemiec”, Wrocław 1991

Mecenasem cyklu „Drogi do niepodległości” jest koncern PKN ORLEN.