1 sierpnia 1944 roku na rozkaz gen. Tadeusza Komorowskiego „Bora”, dowódcy Armii Krajowej, wybuchło powstanie warszawskie. Miało trwać kilka dni, jednak zakończyło się dopiero 2 października. Mimo miażdżącej przewagi Niemców, braku pomocy ze strony Armii Czerwonej, słabo uzbrojeni, lecz zdeterminowani powstańcy przez 63 dni stawiali zaciekły opór.

Powstańcza czujka w ruinach kościoła św. Krzyża przy Krakowskim Przedmieściu

W ostatni dzień lipca 1944 roku, na popołudniowej odprawie o godzinie 18.00, gen. dyw. Tadeusz Komorowski „Bór”, komendant główny Armii Krajowej, po konsultacjach z Janem Stanisławem Jankowskim, Delegatem Rządu na Kraj, wydał rozkaz podjęcia walk w Warszawie. Początek powstania został wyznaczony na 1 sierpnia, na godzinę 17.00. „Stajecie dziś otwarcie z bronią w ręku, by Ojczyźnie przywrócić Wolność i wymierzyć zbrodniarzom niemieckim przykładną karę za terror i zbrodnie dokonane na ziemiach Polski” – napisał w rozkazie do żołnierzy gen. Komorowski.

Za decyzją o rozpoczęciu zbrojnego zrywu przemawiało kilka czynników. – Przede wszystkim były to zbliżające się do Warszawy wojska radzieckie – mówi Katarzyna Utracka, historyk z Muzeum Powstania Warszawskiego. Jak tłumaczy, zgodnie z założeniami akcji „Burza” ogłoszonej przez rząd w Londynie i dowództwo AK, administracja polska i oddziały AK miały pomagać nacierającym ze wschodu wojskom radzieckim w walce z okupantem i przejmować władzę na wyzwolonym terenie.

Jednak doświadczenia z walk na Wileńszczyźnie i w województwie lwowskim pokazywały, że strona sowiecka nie zamierza uznawać polskiej niezależności. Przedstawicieli cywilnych władz aresztowano, żołnierzy AK zaś wywożono w głąb ZSRR lub zabijano, w najlepszym wypadku wcielano siłą do armii gen. Zygmunta Berlinga.

– Obawiano się, że w Warszawie będzie podobnie i liczono, że jeśli stolica podejmie walkę, o mieście zrobi się głośno i Józef Stalin nie odważy się ponowić scenariusza z Kresów – wyjaśnia historyk. Powstanie miało być polityczną manifestacją prawa Polski do suwerenności i atutem w walce o niezależność od Związku Sowieckiego.

Jednocześnie pod koniec lipca w Warszawie obserwowano wycofujące się w panice niemieckie oddziały, ewakuację urzędów i ludności cywilnej. Wpływ na decyzję dowództwa AK miała też propaganda sowiecka. Na ulicach stolicy pojawiły się ulotki wzywające do walki, a radiostacja Kościuszko działająca przy 1 Armii Wojska Polskiego oskarżała dowództwo AK o bierność i tchórzostwo. – Obawiano się, że komunistyczna dywersja może doprowadzić do niekontrolowanych wystąpień zbrojnych przeciwko Niemcom – wyjaśnia Utracka. Ważne były też nastroje panujące wówczas w Warszawie. – Młodzi ludzie rwali się do walki – mówi historyk z MPW.

Według planów dowództwa AK walki w stolicy miały trwać 3–4 dni, najwyżej tydzień. Na dłuższą walkę brakowało amunicji, broni i żywności. Potem do miasta miały wkroczyć oddziały Armii Czerwonej, wobec których władze Polskiego Państwa Podziemnego wystąpiłyby w roli gospodarza. Historia potoczyła się jednak inaczej.

Walki o każdy dom

1 sierpnia do walki stanęło około 23 tys. żołnierzy Armii Krajowej. Siły niemieckie w warszawskim garnizonie liczyły kilkanaście tysięcy żołnierzy. W ciągu kilku dni do Warszawy nadciągnęły niemieckie posiłki i w sumie w walkach uczestniczyło około 40 tys. okupantów. Po polskiej stronie walczyło 55 tys. żołnierzy. – Siły wydają się wyrównane, jednak Niemcy byli znacznie lepiej uzbrojeni i wyposażeni. Dysponowali lotnictwem, artylerią i bronią pancerną – podaje Utracka. Natomiast, jak wylicza, 1 sierpnia na dziesięciu powstańców przypadała jedna sztuka broni. Był to najczęściej karabin lub pistolet, a niekiedy jedynie granat czy butelka z benzyną. Z czasem uzbrojenie uzupełniano bronią zdobytą w walce i ze zrzutów.

Walki powstańcze można podzielić na kilka etapów. Do 4 sierpnia inicjatywa była po stronie powstańców. Jednak mimo zaskoczenia okupanta, żołnierzom AK nie udało się zdobyć najważniejszych strategicznych punktów w mieście – dworce, mosty, lotniska i koszary pozostały pod kontrolą Niemców.

4 sierpnia wojska okupanta rozpoczęły kontruderzenie, mimo to powstańcy nadal prowadzili działania ofensywne. Udało się zdobyć m.in. budynek PAST-y, kościół św. Krzyża, komendę policji. Powstańcy starali się odbić Dworzec Gdański. – Okres od 2 września to zaciekłe walki o systematycznie likwidowanie przez Niemców powstańcze enklawy – mówi Utracka. 2 września pada Starówka, 6 – Powiśle, 23 – Przyczółek Czerniakowski, 27 – Mokotów, 30 – Żoliborz. Powstanie zakończyło się podpisaniem kapitulacji 2 października 1944 roku.

Zdradzeni powstańcy

– Militarnie, bez pomocy Armii Czerwonej, powstańcy nie mieli żadnych szans na zwycięstwo – wyjaśnia historyk. Stalin jednak nie tylko zatrzymał swoje wojska na Wiśle, lecz także nie zezwalał alianckim samolotom latającym z pomocą dla powstańców na korzystanie z lotnisk na terenach zajętych przez Armię Czerwoną. Wojska radzieckie nie wsparły również desantu 1 Armii Wojska Polskiego na Warszawę.

Dopiero 13 września Rosjanie rozpoczęli zrzuty broni, amunicji i żywności dla powstańców, jednak w większości trafiały one na obszary kontrolowane przez Niemców lub ulegały zniszczeniu podczas zrzutu. – Brak pomocy ze strony Armii Czerwonej skazał warszawski zryw na zagładę i już 4 sierpnia powstanie było przegrane – ocenia Utracka.

Podczas walk poległo około 16–17 tys. powstańców, prawie 30 tys. zostało rannych. Zginęło także ponad 2 tys. żołnierzy 1 Armii WP gen. Berlinga, którzy usiłowali przedostać się do walczącej stolicy. Straty wśród ludności cywilnej to 120–150 tys. ofiar śmiertelnych.

Po zakończeniu walk blisko pół miliona warszawiaków zostało wypędzonych z miasta. Z tego 60 tys. osób trafiło do obozów koncentracyjnych, a 90 tys. na przymusowe roboty do Niemiec. Warszawa została całkowicie zniszczona. Częściowo podczas bombardowań i pożarów wybuchających w trakcie walk, reszty dopełnili okupanci, paląc i wysadzając w powietrze ocalałe w powstaniu kamienice.

– Decyzja o rozpoczęciu walk w Warszawie wywoływała spory już podczas powstania, i tak jest do dzisiaj – mówi historyk z MPW. Powstanie przyniosło ogromne straty i zakończyło się klęską, ale trzeba też pamiętać, że o podjęciu walki z okupantem przesądzono już we wrześniu 1939 roku, kiedy powołano Służbę Zwycięstwu Polski, przekształconą później w Związek Walki Zbrojnej, po czym w AK. – Powstańcy pytani dziś, czy znając wynik walk, jeszcze raz chwyciliby za broń, w przeważającej większości mówią, że tak, bo o wolność należy zawsze walczyć – zauważa Utracka. Dodaje, że wówczas nie było dobrego rozwiązania. – Gdyby nie doszło do powstania, zapewne dziś dyskutowalibyśmy, dlaczego dowództwo AK nie wydało rozkazu o rozpoczęciu walki – mówi historyk. Podkreśla też, że ważne jest to, iż pamięć o powstaniu warszawskim przetrwała i kształtowała naszą tożsamość przez kolejne dziesięciolecia. 1 sierpnia na stałe wpisał się w karty naszej historii.

„Powstanie to opowieść o największym męstwie i poświęceniu naszych załóg, nieśmiertelnym bohaterstwie armii polskiego podziemia i o najczarniejszej zdradzie ze strony Rosjan” – tak zryw polskiej stolicy podsumował w swoich wspomnieniach brytyjski gen. John Slessor, w okresie II wojny światowej dowódca sił lotniczych RAF-u w rejonie Morza Śródziemnego.