Raport na temat samobójstw w armii ma być gotowy jesienią. Czy rozwieje mity narosłe wokół tego zjawiska?

W odstępie kilku miesięcy w okolicach Szczecina trzech żołnierzy popełniło samobójstwa. Profesor Stanisław Ilnicki, wieloletni szef Kliniki Psychiatrii i Stresu Bojowego WIM w Warszawie, chciał bliżej przyjrzeć się tym tragicznym zdarzeniom. Postanowił też zgłębić problem i dlatego badania rozszerzył na ostatnią dekadę, objął nimi żołnierzy, którzy począwszy od 2000 roku targnęli się na własne życie. Prace podzielił na dwa etapy: pierwszy uwzględniał lata 2000–2009 (do zniesienia poboru), drugi lata 2009–2013. Profesor wystąpił do naczelnego prokuratora o zgodę na dostęp do akt samobójców i rozpoczął prace nad raportem, który chce przekazać ministrowi obrony narodowej.

Do 2009 roku (gdy weszła w życie nowa ustawa o prokuraturze) ewidencję samobójstw prowadziła Naczelna Prokuratura Wojskowa, która przygotowywała coroczne raporty w tej sprawie. Dziś prokuratorzy wojskowi badają tylko te przypadki targnięcia się na swoje życie, które wydarzyły się na terenie jednostek. A to zaledwie 15 procent takich zdarzeń, do pozostałych doszło poza godzinami służby.

Suche statystyki

Do rejestru Departamentu Wychowania i Promocji Obronności MON wpływają informacje o tym, kto popełnił samobójstwo, kiedy, ile miał lat, w jakim był stopniu, jak długo służył w wojsku, ile miał dzieci, gdzie to się zdarzyło i kto prowadzi śledztwo. „Mamy tylko suche statystyki”, wzdycha profesor Ilnicki. Akta są skromne. Niektóre liczą zaledwie trzy kartki. „Czy na ich podstawie można powiedzieć coś więcej ponad to, że żołnierz się powiesił?”, pyta profesor.

Odkąd sprawy samobójstw żołnierzy poza murami koszar przejęły prokuratury powszechne, trudno także dociec, czy śmierć miała związek ze służbą wojskową. Bada się tylko, czy nie zachodzą przesłanki z art. 151 lub 155 kodeksu karnego, czyli czy nikt nie nakłaniał tych osób do tego kroku. „Trzeba pamiętać, że nie wszystkie samobójstwa popełniane w jednostkach są związane z wojskiem”, podkreśla profesor Ilnicki.

Prokuratura wojskowa dokonywała tak zwanych czynności pozaprocesowych – ustalała motywy i okoliczności samobójstwa. Gdyby dziś prokuratura cywilna stwierdziła związek zamachu na własne życie ze służbą, powinna przekazać sprawę właśnie prokuraturze wojskowej. „Przejrzeliśmy ponad sto akt i nie było w nich takiego przypadku”, wyjaśnia Ilnicki i przytacza statystyki. W 2009 roku na terenie jednostki miało miejsce jedno samobójstwo, poza jej terenem było 15 takich zdarzeń. Rok później doszło do dwóch w jednostce i czternastu poza murami koszar. W 2011 roku czterech żołnierzy zabiło się w jednostce, a dziesięciu poza nią. W ubiegłym roku jeden targnął się na swoje życie w jednostce, a dziesięciu poza koszarami.

Ilnicki zwraca uwagę na ważną zmianę: po 2009 roku wśród samobójców widać nadreprezentację chorążych, ta grupa źle przyjęła zmiany w wojsku, bo zmieniły one także ich status. Chorąży sztabowy był bliższy stopniem oficerowi niż podoficerowi, a w wojsku liczy się hierarchia. „Cóż z tego, że zachowałem pensję, skoro zrobiono mnie sierżantem?”, napisał jeden z samobójców w liście pożegnalnym do żony.

„Dawnych” samobójców od „aktualnych” różni także nieco inny sposób odejścia z tego świata: ci pierwsi przeważnie robili użytek z posiadanej broni, ci drudzy wybierają najczęściej śmierć przez powieszenie.

Wołanie o pomoc

Problem odbierania sobie życia przez żołnierzy w polskiej armii bada także profesor Antoni Florkowski, psychiatra z Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, który do pracy zbiorowej o samobójstwach Polaków przeanalizował targnięcia się na własne życie wojskowych zawodowych w latach 1978–2010. Jak obliczył, przez 32 lata śmiercią samobójczą zginęło 346 podoficerów, chorążych i zawodowych szeregowych oraz 185 oficerów. Razem to 531 żołnierzy zawodowych, większość przed 35. rokiem życia.

Florkowski wspomina, jak prosto po studiach trafił do 13 Pułku Lotnictwa Transportowego w Balicach koło Krakowa.

W pierwszym dniu jego pracy na warcie postrzelił się żołnierz. Chciał trafić w ramię, a przestrzelił tętnicę. W karetce, która wiozła go do szpitala, przyznał, że nie chciał się zabić, tylko postrzelić, aby zwolniono go ze służby. Przez pierwsze pół roku pracy Florkowskiego w pułku doszło do ośmiu samobójstw: zabiło się dwóch oficerów i sześciu żołnierzy służby zasadniczej. „To było dramatyczne wejście do zawodu dla młodego, 26-letniego lekarza, który ma ratować życie. Sprawiło, że od 1971 roku zacząłem badać ten problem”, wspomina profesor.

Szczególnie zapamiętał dwa przypadki. W jednostce było dwóch oficerów o takim samym nazwisku, jeden dostał awans na majora. Koledzy pogratulowali drugiemu, bo chcieli się zabawić. Gdy następnego dnia mistyfikacja wyszła na jaw, oficer, z którego zażartowano, zastrzelił się w swoim gabinecie. Drugi przypadek był związany z zazdrością. Szef służby finansowej pociągnął za spust, gdy jedna z pracownic złożyła życzenia imieninowe jego rywalowi.

Co trzeci samobójca zostawia list, ale nie wyjaśnia przyczyn swego dramatycznego kroku. Z badań wynika, że na dziesięciu potencjalnych samobójców ośmiu informuje otoczenie o swoich zamiarach. Nie chcą umierać, ale nie chcą także pogodzić się z sytuacją, w której się znaleźli. Widzą tunel, ale nie widzą w nim światełka. „Sam akt samobójstwa jest impulsem, a impuls trwa kilka, kilkanaście sekund. Gdyby w tym momencie lub wcześniej samobójca dostał jakieś wsparcie, nie dochodziłoby do tragedii”, tłumaczy profesor Florkowski.

Od 1971 roku profesor przebadał ponad dwa tysiące przypadków samobójstw w wojsku i stwierdził, że kontakt z psychiatrą lub psychologiem miał co piąty spośród tych, którzy targnęli się na własne życie. O pozostałych koledzy mówili, że byli smutni, oddawali wartościowe przedmioty, „bo już im nie będą potrzebne”, regulowali długi.

„Większość samobójców wysyła takie sygnały, ale ratowanie siebie pozostawia innym. Oni wołają o pomoc. Dobrze by było, aby środowisko potrafiło odebrać te sygnały i odpowiednio zareagować. Samobójstwo jest zjawiskiem społecznym, nie da się go wyeliminować, bo wojsko jest częścią społeczeństwa. Można jednak ograniczyć występowanie takich zdarzeń”, uważa profesor Florkowski.

Jak to zrobić? „Trzeba podjąć działania na szczeblu dowodzenia”, odpowiada profesor. I dodaje, że należy obserwować, nie zostawiać człowieka samemu sobie, gdy ten ma problem. Nie wystarczy powiedzieć „weź się w garść”. Trzeba taką osobę zaprowadzić go psychologa lub psychiatry.

Takie działania podjęto w Izraelu, gdzie zwiększono liczbę wojskowych psychiatrów, dowódcy przechodzą szkolenia, na których uczą się, jak wykrywać niepokojące syndromy u podwładnych, a nękani przez depresyjne myśli żołnierze w każdej chwili mogą zadzwonić pod specjalną „czerwoną linię”. Skrócono także listę osób, które noszą przy sobie broń. Izraelskie ministerstwo obrony ujawniło, że przez pierwszą dekadę XXI wieku z własnej ręki zginęło 237 wojskowych. W 2012 roku na taki krok zdecydowało się 14 osób – najmniej od ćwierćwiecza.

Panuje powszechne przekonanie, że wojskowi częściej popełniają samobójstwa niż cywile. „To mit, który wynika z nagłaśniania śmierci żołnierzy przez media”, twierdzi Florkowski. Takich desperackich kroków w wojsku jest mniej, bo aby dostać się do armii, trzeba przejść badania psychologiczne – ich wyniki stanowią kryterium selekcji.

Archiwalne statystyki pokazują, że 52,6 procent samobójców w mundurach umarło przez powieszenie, 36,7 procent w wyniku postrzału. Podcięcie żył, rzucenie się pod pociąg czy otrucie lekami wybierało niewiele osób. W 1978 roku odsetek samobójców wśród żołnierzy zawodowych wyniósł 25,4 na 100 tysięcy osób. Od sierpnia 2009 roku, gdy mamy armię zawodową, wskaźnik samobójstw w armii spada. Profesor Florkowski uważa, że dzieje się tak dlatego, że jest lepszy dobór kandydatów na żołnierzy. W 2009 roku odsetek samobójców wśród żołnierzy zawodowych na 100 tysięcy osób wynosił 15,5 procent, w 2012 roku spadł do 10,5 procent (w ubiegłym roku wyższy był współczynnik samobójstw cywilów, bo wynosił 14,7).

Zdaniem profesora Ilnickiego „liczba samobójstw w wojsku maleje, ale nie da się ich wyeliminować, bo powody, jakie do nich skłaniają, nie dotyczą spraw wojskowych”.

Wojskowi, którzy odbierają sobie życie, są młodzi, najczęściej w wieku 25–35 lat, cywile mają od 35 do 45 lat lub są to osoby starsze. W cywilu na jedno samobójstwo kobiety przypadają cztery samobójstwa mężczyzn. Profesor Florkowski nie spotkał się w wojsku z przypadkiem samobójstwa kobiety.

Badania przeprowadzone w USA i Wielkiej Brytanii pokazują, że ci, którzy opuszczą szeregi armii, częściej niż inni popełniają samobójstwa (amerykańscy weterani dwa razy częściej niż cywile). Taką śmiercią ginie więcej wojskowych niż podczas misji. Profesor Florkowski podkreśla, że jedną z przyczyn targnięcia się na swoje życie mogą być przeżycia z misji.

Jednak żołnierze często ukrywają dolegliwości psychiczne. Nie chcą okazać słabości. Wielu z nich nie zgłasza problemów psychicznych wojskowym psychologom, bo boją się łatki „świr”, bo chcą ponownie pojechać na misję, a gdy dowódca dowie się o wizycie u psychiatry, nie wyśle żołnierza za granicę, aby nie ryzykować.

Ryzykowni misjonarze

Profesor Ilnicki wielokrotnie zwracał uwagę na to, że brakuje nam takiego systemu monitorowania stanu zdrowia psychicznego uczestników misji, jaki wprowadzili Holendrzy, Skandynawowie czy Amerykanie. W Polsce nie znamy losu żołnierzy, którzy odeszli z wojska. Nie wiemy, jak wygląda sytuacja rodzinna weteranów, dlaczego niektórzy wchodzą w konflikt z prawem. Z badań, które przeprowadził profesor, wynika, że około 10 procent wracających z misji żołnierzy ma problemy: nadużywa alkoholu, bierze narkotyki, rozpadają się ich małżeństwa, cierpią na nerwice, mają myśli samobójcze. Misjonarzami byli samobójcy z pułku saperów w Podjuchach koło Szczecina, którzy w 2012 roku odebrali sobie życie w krótkich odstępach czasu.

Gdy ciężko ranny w Iraku Andrzej odzyskał przytomność i dowiedział się, jakie ma obrażenia, załamał się, że do końca życia zostanie przykuty do wózka. Z dnia na dzień ze zdrowego, silnego mężczyzny stał się kaleką. Przeżył załamanie nerwowe. W szpitalu z przewodów do kroplówki plótł sznurek, na którym chciał się powiesić.

Samobójcze myśli nachodzą czasami Pawła. Ostatnio podczas spotkania weteranów, gdy po mszy zapalali znicze poległym kolegom. Pomyślał, że wołałby nie żyć, bo wtedy ktoś zapaliłby takie światełko dla niego. Ogarnął go lęk, że nie da już rady walczyć z przeciwnościami całego świata. Dobrze, że obok był psycholog, który nie pozwolił, aby zadziałał samobójczy impuls.

Monitorowanie dalszych losów żołnierzy, którzy opuścili armię, byłoby możliwe tylko wtedy, gdyby wyrazili oni zgodę na przetwarzanie danych osobowych. MON stara się im zapewnić opiekę, czego przykładem jest ustawa o weteranach. Weterani i ich rodziny mogą korzystać z bezpłatnej opieki psychologicznej, prowadzone są warsztaty terapeutyczne, między innymi dla par.

Raport profesora Ilnickiego pokaże samobójstwa w armii w szerszym kontekście. Nie będzie to sucha statystyka, lecz analiza. Dowiemy się nie tylko tego, ilu żołnierzy podjęło próby samobójcze na służbie, a ilu zabiło się poza jednostką, lecz także, ilu spośród nich służyło wcześniej w Iraku i Afganistanie oraz czy można było zapobiec temu tragicznemu zdarzeniu, a także, jakie błędy popełniono w stosunku do tych osób.

Danych dotyczących dalszych losów weteranów nie ma także Stowarzyszenie Rannych i Poszkodowanych w Misjach poza Granicami Kraju, bo nie ma na to ani sił, ani środków. Tomasz Kloc, prezes stowarzyszenia, uważa, że „chociaż weterani formalnie są już poza wojskiem, w sercu pozostają żołnierzami”.